تعادل‌ شوم

تا اواسط فیلم با یک فیلم متوسط (حتی متوسط رو به پایین) روبه‌رو بودم. اول قرار بود برویم سینما چهارسو. دیدم خرید اینترنتی بلیطش نیم‌بها نیست. سینما فلسطین نیم‌بها بود. سالن یک سینما فلسطین هم سالن خوبی است. ازین سالن سینماها که پرده بالاست و تماشاچی توی گودی قرار می‌گیرد و تقریبا باید به بالا نگاه کند خیلی بیشتر از این سالن‌هایی که پلکانی‌اند و آدم را یاد سالن همایش‌ها و سخنرانی‌ها می‌اندازند خوشم می‌آید. قیمتش هم خیلی کمتر از چهارسو بود. تا اواسط فیلم خوشحال بودم که خوب شد پول بلیط سینما چهارسو را برای این فیلم ندادم. ولی پایان‌بندی‌اش نظرم را عوض کرد. «مجبوریم» رضا درمیشیان ارزش دیدن داشت.

فیلم بازیگرهای معروف و گل‌درشتی داشت. از پارسا پیروزفر و همایون ارشادی تا فاطمه معتمدآریا (که همیشه حس مادرانگی بهش دارم) و نگار جواهریان. اما شخصیت‌ها تخت بودند و هیچ کدام پرداخت و ویژگی خاصی نداشتند. می‌شد هیچ‌ کدام‌شان مشهور و ستاره نباشند و همین خروجی را از فیلم ببینی. سیر وقایع فیلم خیلی سریع بود. نحوه‌ی برش خوردن صحنه‌ها هم این را تشدید می‌کرد. قصه‌، قصه‌ی یکی از دختران کارتن‌خواب شهر تهران بود. دختری بی‌کس‌وکار و کارتن‌خواب که دل در گرو مردی داده بود که از عشق او سوءاستفاده می‌کرد. می‌فروختش به مردان دیگر یا حامله‌اش می‌کرد و بچه‌اش را ازش می‌گرفت می‌فروخت. اما یکهو متوجه شدند که دختر دیگر نمی‌تواند بچه‌دار شود. یعنی مشتری آخر شکایت کرد که این بچه‌دار نمی‌شود. آزمایش دادند و متوجه شدند که لوله‌ی دختر بسته شده. از این‌جای فیلم سروکله‌ی نگار جواهریان پیدا شد. یک خانم وکیل جوان که طرز لباس پوشیدن و روسری سر گذاشتنش آدم را یاد نسرین ستوده می‌انداخت. او پیگیر ماجرا شد که چه کسی این کار را با دختر کرده و متوجه شد که یک خانم دکتر (فاطمه معتمد آریا) این کار را کرده. ادامه‌ی فیلم جر و منجر نگار جواهریان و معتمدآریا بود برای این که اثبات شود معتمدآریا گناه‌کار بوده و بدون اجازه حق بچه‌دار شدن را از زنی کارتن‌خواب گرفته.

سمج بودن نگار جواهریان برای اثبات حقانیت و اثبات گناه‌کار بودن معتمدآریا جذاب بود.

در حقیقت فیلم از اواسط به بعد اوج می‌گیرد و حول یک دوراهی اخلاقی پیچ و تاب می‌خورد: آیا انسان در هر شرایطی باید حق اختیار داشته باشد؟ آیا این دختر کارتن‌خواب در شرایطی هست که حق انتخاب داشته باشد؟ آیا تصمیم گرفتن به جای او عملی غیراخلاقی است؟

اما چیزی که باعث شد بعد از تمام شدن فیلم، راضی سینما را ترک کنم پایان‌بندی غافل‌گیرانه‌اش بود. پایان‌بندی‌ای که من اسمش را می‌گذارم توصیف تعادل شوم حاکم. روایتی از آدم‌هایی در شرایط بهتر که توی سروکله‌ی هم می‌زنند تا شاید زندگی آدم‌هایی در شرایط بد را از ظن خود بهتر کنند، اما تلاش‌شان بیهوده است. تعادل به شدت عجیبی برپاست که تمام تلاش‌های‌شان را مضحک می‌نماید. به خصوص بلایی که سر نگار جواهریان در پایان فیلم می‌آید. نگار جواهریانی که پیروز جدال با معتمدآریاست، اما... 

پایان‌بندی فیلم را دوست داشتم. چون خیلی از مسائل اجتماعی ایران همین‌شکلی‌اند. یک تعادل شوم برپاست که یک سری بهره‌کشی می‌کنند و یک سری فقط ظلم می‌بینند و جوری تعادل برقرار است که بر هم زدنش گویی غیرممکن است. بر هم زدن این تعادل‌ها هزینه‌هایی وحشتناک دارد... از «مجبوریم» به خاطر توصیف یکی از این تعادل‌های شوم و روایت آدم‌هایی که تلاش بیهوده برای بر هم زدن این تعادل شوم دارند خوشم آمد.
 

کتیرایی‌ها و آشغال‌جمع‌کن‌ها

توی فیلم‌های امسال جشنواره‌ی سینما حقیقت دو تا فیلم هستند که خیلی دوست دارم ببینم‌شان: «شازده حمام» و «گود». شازده حمام در مورد محمدحسین پاپلی یزدی (نویسنده‌ی کتاب شازده حمام) است. هر چهار جلد کتاب «شازده‌ حمام» را با وجود قطور و خیلی گران بودن خریده‌ام و خوانده‌ام. اصولاً وقتی پول بابت کتاب می‌دهم می‌خوانم. ولی اگر کتابه خوب نباشد فحش و لعنت نثار نویسنده می‌کنم که کاغذ و پول من را حرام کرده. شازده حمام این طوری نبود. حتی جلد اول و دومش را می‌توانم شاهکار بلامنازع بنامم. 
حدود ۱۲۰ صفحه از کتاب شازده حمام روایتی فوق‌العاده‌ست به نام «کتیرایی‌ها». کتیرایی‌ها قصه‌ی مردان و کودکان اهل بافق در دهه‌ی ۴۰  شمسی است که از زور فقر و نداری هر سال به نواحی کردستان می‌رفتند تا با کتیراگیری درآمد کسب کنند و فقر آن قدر شدید و مطلق بود که کودکان ۸-۹ ساله هم به این سفر هر سال می‌رفتند. 

«آدم‌بزرگ‌ها را مرد، نوجوان‌ها را نیم‌ مرد و بچه‌ها را ثلثه مرد می‌گفتند.» ص ۴۴۷

روایت کتیرایی‌ها شباهت عظیمی در ماهیت به موضوع فیلم دوم (گود) دارد. فیلم گود از کتاب «انگار لال شده بودم...» برآمده. پایان‌نامه‌ی سپیده سالاروند در گودهای زباله‌ و کودکان کارگر افغانستانی در تهران. من کتاب را خوانده‌ام و توی وینش هم در موردش نوشته‌ام. کتابی خوب و خواندنی در مورد مهاجرت کودکان افغانستانی به ایران و کار کردن به عنوان آشغال‌جمع‌کن در کوچه پس‌کوچه‌های تهران بود. روایتی که تلخ بود و دردناک. روایتی که وظیفه‌اش (شرح دقیق مسئله) را خوب انجام داده بود. حدس می‌زنم فیلم هم روایت همان کتاب باشد. 
فصل کتیرایی‌های کتاب شازده حمام به طرز عجیبی خواندنی است. هم قصه‌ای تراژیک و تأسف‌برانگیز است، هم قصه‌ای عاشقانه و دوست‌داشتنی. به خاطر همین است که می‌گویم شازده حمام یک شاهکار است. جابه‌جایی نیروی کار از بافق یزد به کوه‌های کردستان شباهت بسیار زیادی به جابه‌جایی افغانستانی‌ها از مرز افغانستان تا نواحی شهری ایران دارد:

«از همین‌جا بهره‌کشی از این بیچاره‌ها شروع می‌شد. دلال‌ها در این کار سود خوبی می‌بردند. مسافر کتیرایی وقتی در اتوبوس می‌نشست، اتوبوس باید یکسره به قزوین می‌رفت. اگر وسط راه می‌ایستاد و این مسافرها پیاده می‌شدند، دیگر خودشان نمی‌توانستند سوار شوند. چیدن حدود صد نفر داخل اتوبوس ۳۸-۴۰ نفره آن زمان خودش هنر بود... وقتی این مسافرها به گاراژ قزوین می‌رسیدند نمایندگان تجار کتیرا در گاراژ حاضر بودند. پول کرایه اتوبوس‌ها و پول مساعده‌ای که از گاراژ یزد گرفته بودند را فوری می‌دادند.» ص ۴۴۹

اتوبوس‌های گاراژ یزد شباهت عظیمی به ماشین‌های افغانی‌کش داشتند. ماشین‌های افغانی‌کش نیروی کار افغانستانی (از کودک ۸ ساله تا مرد ۶۰ ساله) را سوار وانت و پژو می‌کنند. در هر وانت ۵۰ نفر و در هر پژو تا حتا ۱۸ نفر. اضافه ظرفیت سوار کردن نیروی انسانی سابقه‌ای طولانی در این مملکت داشته. افغانی‌کشی پدیده‌ای خاص مهاجرت افغانستانی‌ها نیست. از قبل هم در ایران روال بوده. 
و داستان کودکان کتیرایی که پاپلی یزدی توی کتابش روایت می‌کند به همان تلخی داستان کودکان آشغال‌جمع‌کن افغانستانی در کوچه‌پس‌کوچه‌های تهران است، به همان تکان‌دهندگی، به همان هولناکی.
بزرگ‌ترین سوالی که در مورد کودکان کار افغانستانی توی ذهن آدم می‌آید این است که چه کار می‌شود کرد؟ (می‌گویند ۸۰ تا ۹۰ درصد کودکان کار در ایران افغانستانی هستند.)
بعضی‌ها به راه‌ حل‌های کوتاه‌مدت روی می‌آورند: به آن‌ها کمک کنیم تا نیاز به کار  کردن نداشته باشند. به‌شان پول بدهیم. به‌شان کالا بدهیم. این راه‌حل دوست‌داشتنی‌ترین راه‌حل است. چون آدمی که بدین طریق کمک می‌کند احساس خوبی بهش دست می‌دهد. احساس مهربانی می‌کند. احساس می‌کند خیلی انسان است. لبخندی که به لب آن کودک می‌نشیند هم پاداشی بزرگ است. اما... این راه حل کوتاه‌مدت است. آیا این کودک باید در کوچه‌پس‌کوچه‌های تهران باشد یا در سرزمینی که در آن به دنیا آمده؟ آیا این کمک‌ها باعث می‌شوند تا او به آغوش امن پدرومادرش برگردد؟ آیا این کمک‌ها باعث ایجاد حس عزت نفس در او می‌شود؟ مسلماً نه. این جور کمک‌ها باعث ایجاد فرهنگ گدامحوری می‌شود. آن کودک یاد می‌گیرد که خودش را تحقیر کند تا بتواند زندگی کند. هر چه قدر هم کمک کنی باز کم است. این کودک ممر درآمد است. خانواده‌اش در چنان فقری دست و پا می‌زنند که این کمک‌های یک قران دو زار به جایی نمی‌رساندشان. اگر هم پول قابل توجهی جمع شود، فقر فرهنگی و اقتصادی این جور خانواده‌ها آن‌قدر بالا است که پول را به باد هوا می‌دهند.
یک راه حل دیگر تلاش برای آموزش این کودکان است: بپذیریم که آن‌ها کار می‌کنند و پول درمی‌آورند، ولی کاری کنیم که باسواد شوند تا از این تله‌ی فقر رها شوند. این راهکار می‌شود گفت منطقی‌ترین راه‌کار میان‌مدت موجود است. ایرادش فقط در این است که تعداد این کودکان ثابت نیست. اگر امروز ۱۰۰ کودک داریم که کمر همت به باسوادکردن‌شان بسته‌ایم، فردا ۲۰۰ نفر جدید خواهند آمد. چون می‌گویند تهران خیلی خوب است، هم کار و درآمد هست و هم امکان تحصیل و آموزش. افغانستان که از این خبرها نیست... بله. ما تا ۳۰۰ نفر را هم می‌توانیم آموزش بدهیم. اما ۴۰۰ نفر و ۵۰۰ نفر چه؟ اصلا مگر فقط آموزش است؟ مگر همه‌ی این‌هایی که به صورت موجی دارند می‌آیند به فکر تحصیل می‌افتند؟ تعدادشان آن قدر سر چهارراه‌ها زیاد می‌شود که همه به غلط کردن می‌افتند.
همه‌شان را بگیریم و اخراج کنیم تا برگردند به افغانستان؟ چهل سال است که پلیس و وزارت کشور و مسئولان این آرزو را دارند و بارها و بارها این کار را کرده‌اند و نشده. محال است. کتیرایی‌ها از زور گرسنگی بود که به کتیراگیری می‌رفتند... داستان و انگیزه‌ها جدی‌تر از این حرف‌ها هستند که بخواهی با توپ و تشر صورت‌مسئله را پاک کنی. 
بعضی مسئولین میان‌رده‌ی دلسوز هم برمی‌گردند می‌گویند ما نگران لگدمال شدن انسانیت در کوچه‌پس‌کوچه‌های تهران هستیم و این‌ها همه‌اش تقصیر پیمانکارهای زباله است. باید قوانینی تصویب کنیم که اگر این پیمانکارها از کودکان بهره‌کشی کردند محکوم شوند و نان‌شان آجر شود. کسی که کمی به ساختار طبقاتی جامعه‌ی ایران فکر کرده باشد همان اول کار می‌فهمد که این راه حل هم توی دیوار است: بیشتر از آن‌که نان آن پیمانکارهای کثافت آجر شود، نان همین خانواده‌های بدبخت و بیچاره آجر خواهد شد و این کودکان به جای کوچه پس کوچه‌ها در کارگاه‌ها و پسله پشت‌ها استثمار می‌شوند...
واقعا چه می‌شود کرد؟
کتیرایی‌های پاپلی یزدی را که می‌خواندم دقیقا داشت مسئله‌ای با همین پیچیدگی در دهه‌ی ۴۰ را روایت می‌کرد، البته که با کلامی قصه‌وار و جادویی و خواندنی و روایتی بسیار تراژیک از قهرمانان زندگی‌اش. اما سال‌هاست که دیگر اهالی بافق یزد کودکان خردسال خودشان را برای کتیراگیری به کردستان نمی‌فرستند و سال‌هاست که کودکان بافقی تا حد مرگ بهره‌کشی نمی‌شوند. چه اتفاقی افتاد دقیقا؟ در کردستان برنامه‌ای اجرا شد؟ تجار قزوینی بی‌خیال کودکان کار شدند؟ نه. اصلا و ابدا.
فقط در شهر بافق (مبدأ کتیرایی‌ها و کودکان کتیرایی) اتفاقاتی به وقوع پیوست: معدن سنگ آهنگ کشف شد. بافق صنعتی شد. در بافق شغل ایجاد شد. درآمد بالا رفت. سطح رفاه بالا رفت. مردان بافقی مشغول به کار شدند و آن‌قدر درآمدشان زیاد شد که دیگر نیازی به بهره‌کشی از کودکان نبود... پدیده‌ی کودکان کتیرایی جمع شد. من فکر می‌کنم قصه‌ی کودکان کارگر افغانستانی در ایران هم همین است. هر کاری بکنیم باز هم انسانیت لگدمال می‌شود. هر کاری کنیم باز هم ماشین سرمایه‌داری آدم‌های ضعیف را له و لورده می‌کند... باید افغانستان آباد شود. باید افغانستان امن شود. قصه‌ی پردرد کودکان کارگر افغانستانی راه‌حلی در کیلومترها دورتر دارد و نکته‌ی لعنتی ماجرا این است که افغانستان «زمین زهری» است...
این‌ها پیش‌زمینه‌های فکری من برای دیدن فیلم‌های «شازده حمام» و «گود» هستند. آمدم از سایت هاشور نگاه کنم. می‌گفت که باید ۳۵۰ هزار تومان بلیط کل فیلم‌های جشنواره را بخری. زورم آمد. بی‌خیال شدم!
 

روزی روزگاری در گنبد

«تومان» فیلمی بود در مورد یکی از بزرگ‌ترین رویاهای سالیان و نسل‌های اخیر جامعه‌ی ایران: رویای یک شبه پول‌دار شدن. رویایی که انگار هر چه می‌گذرد همه‌گیرتر می‌شود. همین دو سه سال اخیر را که نگاه می‌کنی می‌بینی این رویا تبدیل به یک سبک زندگی همه‌گیر شده. آن قدر همه‌گیر که انگار اگر به این رویا پای‌بند نباشی از جامعه حذف می‌شوی. شرکت‌های پنهان هرمی جای‌شان را داده‌اند به موسسات آشکار و مجوزدار بازاریابی هرمی. بورس اوراق بهادار تبدیل می‌شود به بازار مکاره‌ای که حتی پیرمردها و پیرزن‌های کشاورز روستاهای دوردست هم اندوخته‌های‌شان را وارد آن می‌کنند تا یک شبه ره صد ساله بپیمایند. خرید خودرو تبدیل می‌شود به یک لاتاری پرسود. برنده شدن در قرعه‌کشی خرید خودرو، میلیون‌ها تومان درآمد ماهیانه را تضمین می‌کند و... «تومان» در مورد یکی دیگر از این راه‌های یک شبه پولدار شدن است. راهی که پیش از تبدیل شدن این رویا به یک سبک از زندگی  رواج پیدا کرده بود و حالا دیگر به شکل‌های خیلی متنوعی رواج دارد. 
داوود، کارگر ساده‌ی کارخانه‌ی لبنیات و گاوداری‌های تابعه‌ی آن با برگه‌های توتو شروع می‌کند و تمام هم و غمش را می‌گذارد برای پیش‌بینی‌ بازی‌های فوتبال در جای جای جهان. او فقط یک چیز می‌خواهد: هر چه سریع‌تر پول‌دار شود. فیلم چهار  فصل دارد: بهار، تابستان، پاییز و زمستان و آن‌قدر کشش دارد که بعد از صد و ده دقیقه تو نیازی به چک‌ کردن ساعت و موبایلت حس نکنی. فیلم در ترکمن‌صحرا می‌گذرد. در گنبد و اطراف آن. بوی آن حوالی را هم می‌دهد. بوی ترکمن‌صحرا، اسب، مسابقات اسبدوانی، دشت‌های زیبا و در عین حال به طرز عجیبی شاخص است. شاخصی از سبک زندگی طبقات متوسط و متوسط رو به پایین جامعه‌ی ایران. 
فکر کنم ژوزه ساراماگو بود که می‌گفت یکی از ویژگی‌های رمان این است که آدم‌هایی قابل تعمق به جمعیت جهان اضافه می‌کند. من جمله‌ی ساراماگو را به فیلم‌ها هم تسری می‌دهم. داوودِ فیلم تومان از آن شخصیت‌های قابل تعمق است که به جمعیت ایران اضافه شده است. داوودی که رویای یک شبه پولدار شدن را با جدیت دنبال می‌کند و اتفاقا یک شبه هم پولدار می‌شود. داوودی که عادت دارد زیر سقف‌های خیلی کوتاه بخوابد. داوودی که از یک جایی به بعد برایش دیدن مسابقات فوتبال بی‌معنا می‌شود و فقط پیش‌بینی می‌کند. داوودی که جمله‌های طلایی برآمده‌ از تجربه‌ی عمیق زیسته‌اش تو را به فکر وامی‌دارد: «با بقیه همون‌جوری رفتار کن که اگر زورشون می‌رسید با تو رفتار می‌کردن».
مرتضی فرشباف به خوبی دگرگونی و دگردیسی شخصیت داوود در طول فیلم را نشان داده بود. شروع فیلم فوق‌العاده‌ست. ‌آن‌جایی که کارگرهای کارخانه‌ی لبنیاتی پای صندوق‌های رأی برده می‌شوند تا پولی بگیرند و اسم یک نماینده را روی کاغذ بنویسند و همان‌موقع داوود برنده‌ی توتو می‌شود و روی کاغذ رأی اسم هیچ بنی‌بشری را نمی‌نویسد تا آن سکانسی که به جان پراید می‌افتند و با مشت و لگد و پتک و چکش و بیل و کلنگ می‌افتند به جان پراید و چه قدر به یاد ماندنی بود آن سکانس. این وسط فقط یک عنصر فیلم از نیمه‌ها رها شد. شخصیت دوست‌دختر داوود (آیلین) بد رها شد. حالا که دارم به فیلم نگاه می‌کنم برایم قابل درک است که چرا آیلین از زندگی داوود حذف شد. اما خیلی بی‌شکوه از فیلم حذف شد. دختر زیبایی که لباس‌های بلند و شال‌های ترکمنی‌اش دل آدم را غنج می‌انداخت نباید به این راحتی از فیلم رها می‌شد. او هم می‌توانست نماد باشد، نمادی از به حاشیه رفتن دردناک زنان در جامعه‌ای که رویای مردانش فقط یک شبه پولدار شدن است.
پایان‌بندی فیلم را هم دوست داشتم. حس کردم مرتضی فرشباف با آن پایان‌بندی قهرمان فیلمش را جاودانه کرده. داوود تمام نشد. داوود تبدیل به گرگی شد که حالا زمین بازی بزرگ‌تری در انتظارش است و قصه‌اش هنوز هم ادامه دارد...

 

پس‌نوشت: بعد از حدود دو سال به سینما رفتم. سینمای نزدیک خانه‌مان در عصر یک روز بارانی. من و حمید و امیرحسین بودیم. فیلم فقط برای ما پخش شد و چه‌قدر دلچسب بود قوطه‌ور شدن در تاریکی سالن سینما و قصه‌ی یک قمارباز را تماشا کردن.

قمارباز

بهرام بیضایی برای کودکان چند تا کار خوب داشته: کتاب «حقیقت و مرد دانای» و فیلم کوتاه «سفر». به نظر من اصل جهان‌بینی بهرام بیضایی در مورد زندگی توی همین دو تا کارش نمود دارد. معنایی برای زندگی که یادگرفتنی است.

فیلم «سفر» را خیلی دوست داشتم. از جمله فیلم‌های اول بهرام بیضایی است. از تئاتری بازی‌های فیلم‌های بعدی‌اش چندان خبری نیست. نماد و نشانه‌ها به اندا‌زه‌اند. فیلم ریتم تندی دارد. قصه‌ی دو کودک کار که می‌خواهند یک آدرس را پیدا کنند. آدرسی که فکر می‌کنند محل زندگی پدر و مادرشان باشد. یتیم‌اند و بی‌پول. اندک مایه‌ای با کار کردن جمع کرده‌اند که آن هم خرج دو تا نان می‌شود و بقیه‌اش را هم یکی زرنگ‌تر از خودشان می‌دزدد و می‌رود. آدرس دور است. باید ماشین سوار شوند. اما پولی ندارند. پس پای پیاده می‌روند. به جست‌وجوی پدر و مادر می‌روند. از خرابه‌ها می‌گذرند. از ماشین‌های اسقاطی. درشکه‌های اوراقی. باید پرس‌‌وجو کنند. از میان هزاران در بسته می‌گذرند. از میان مردمان غرق در خواب می‌گذرند. پاهای‌شان زخم و زیلی می‌شود.
- برای این‌که درد پاتو نفهمی بیا خیال کنیم.
- برای این‌که نترسی بیا خیال کنیم.
خیال می‌کنند و ادامه می‌دهند و ادامه می‌دهند؛ و به در بسته می‌خورند. زن و مرد بچه‌ای ۱۰ ساله داشتند؛ نه بچه‌ای ۱۲ ساله. دست از پا درازتر برمی‌گردند و کنار خیابان می‌نشینند. جایی که دیالوگ طلایی فیلم خیلی تند و تیز گفته می‌شود. دفعه‌ی اول‌شان نیست. همان اول فیلم هم می‌فهمیم که دفعه‌ی اول‌شان نیست. یکی‌شان هی آدرس پیدا می‌کند و آن یکی هم هی پایه می‌شود و هی به در بسته می‌خورند. اما ادامه می‌دهند. 
- تو که می‌دونی هیچ کسو نداری... چرا هر روز می‌یای سراغ من؟
- برای فردا یه آدرس دیگه گیر میارم.

«حقیقت و مرد دانای» هم همچه مضمونی دارد. نقاشی‌های مرتضی ممیز توی این کتاب فوق‌العاده‌اند. کتاب ظاهری کودکانه دارد. اما لحن و برخی واژگان کتاب برای من بزرگسال هم ثقیل است و بعید می‌دانم کودکان با این کتاب ارتباط برقرار کنند. اما آن‌جا هم با پسر کوچکی همراه می‌شویم که می‌افتد به جست‌وجوی حقیقت و آن قدر می‌گردد و می‌گردد تا که پیر می‌شود. او سفر می‌کند. با آدم‌های مختلفی هم‌نشین می‌شود. از هر کدام تکه‌ای وام می‌گیرد. گوشه‌ای از حقیقت و بازنمی‌ایستد. نمی‌تواند که بازبایستد... حقیقت همیشه در حال رفتن است.
و حقیقت زندگی همین است: خنک آن قماربازی که بباخت آن‌چه بودش/ بنماند هیچش الا هوس قمار دیگر
آن کودک فیلم سفر دائم در جست‌وجوی پدر و مادر خودش است. در جست‌وجوی اصل خودش. در جست‌وجوی سایه‌ای امن. شاید که هیچ گاه به آن‌ها نرسد. اما همین جست‌وجو و همین تلاش است که معنابخش زندگی‌اش است. دقیقا مثل مرد دانای کتاب «حقیقت و مرد دانای». شاید که همه‌ی این تلاش‌ها محکوم به شکست باشد.. اما قهرمان‌های بهرام بیضایی همین‌اند: دوباره شروع می‌کنند. دوباره به جست‌وجو می‌افتند. دوباره و دوباره و دوباره ...
همین جهان‌بینی است که بهرام بیضایی را واداشته از پس تمام مشکلاتی که برای فیلم ساختن و تآتر اجرا کردن و... برایش به وجود آمد دست از نمایشنامه‌نویسی و طرحی نو در انداختن برندارد. بله، همین جهان‌بینی است که باعث شده کارنامه‌ی بیضایی این چنین پربار و یادگرفتنی باشد.

سال ۱۳۷۴

خیلی اتفاقی پیدایش کردم. من توی اینستاگرام، صفحه‌ی چند تا راننده تریلی را هم دنبال می‌کنم. یکی‌شان یک فیلم یک دقیقه‌ای گذاشته بود از یک جاده‌ی کویری (جاده‌ی بم- کرمان) حوالی سال ۱۳۷۴. جایی که گرمای هوا در انتهای جاده سراب درست کرده بود و دوچرخه‌سواری داشت با بار و بنه در حاشیه‌ی جاده رکاب می‌زد. جلوترش یک اتوبوس ۳۰۲ تیز کرده بود برای سبقت گرفتن از یک کامیون و پشت سر اتوبوس هم یک وانت کم‌صبر بود که می‌خواست به هر طریقی شده هم از کامیون و هم از اتوبوس یک‌جا سبقت بگیرد. از روبه‌رو هم یک مینی‌بوس و پشت‌سرش یک مایلر داشتند می‌آمدند. 
سرخوشی دوچرخه‌سواری که پشت به دوربین داشت آرام رکاب می‌زد با سبقت خرکی اتوبوس و دود سیاهی که حاصل پدال را تا ته فشردن راننده‌اش بود تضاد عجیبی داشت. دوچرخه‌سوار آرام بود. اما جلوتر انگار فاجعه‌ای در راه بود.
فکر کردم الان است که اتوبوسه با مینی‌بوسه شاخ به شاخ شود. برایم ترسناک‌تر آن پیکان وانت پشت اتوبوس بود که می‌خواست همان لحظه از اتوبوسه سبقت بگیرد و دنبال کوچک‌ترین سوراخی برای عبور بود. ولی اتفاقی نیفتاد. پیکان وانته پشت کامیون ماند. اتوبوسه سبقت را گرفت و دوچرخه‌سوار هم به مسیرش ادامه داد...

یک فیلم یک دقیقه‌ای که حس کردم چه‌قدر قصه و تعلیق داشت... 

فیلم لوگو داشت. لوگویش را توی اینستاگرام جست‌وجو کردم و به صفحه‌ی ساسان فارسانی رسیدم. دیدم صفحه‌اش پر است از فیلم‌های یک دقیقه‌ای از جاهای مختلف ایران در سال ۱۳۷۴. جاده و دوچرخه در خیلی از فیلم‌های یک دقیقه‌اش جایگاه ویژه‌ای داشتند. آن فیلم دوچرخه‌ی سوار جاده‌ی کندوانش عالی بود. جاده‌ی تبریز به کندوان. دوچرخه‌سواری با بار و بنه رکاب می‌زد و نوجوانان و کودکان روستاهای بین‌ راه با دوچرخه‌هایشان همراه او شده بودند و با او حرف می‌زدند. جاده را با دوچرخه‌های‌شان غوروق کرده بودند... اما فقط جاده نبود. آد‌م‌ها هم بودند. کلوزآپ‌هایی چند ثانیه‌ای از مردمانی گوناگون. به اندازه‌ی ۲ ساعت درگیر صفحه‌اش شده بودم. فیلم‌هایش زندگی بودند. همه جور آدمی توی فیلم‌هایش بودند. به اندازه‌ی یک نگاه گذرا البته. حالت نوستالژیک سال ۱۳۷۴ و شکل ماشین‌ها و خانه‌ها و مکان‌ها و آدم‌ها در آن سال هم جذاب بود.
توی یکی از پست‌ها فیلمی از نقشه‌ی جاده‌هایی که در سال ۱۳۷۴ برای فیلم‌برداری درنوردیده بود گذاشته بود و نوشته بود:

«خط قرمز مسیری هست که از مرداد‌ ماه تا مهرماه هفتاد و چهار طی کردیم، پین‌های زرد تقریبا مکان‌هاییست که از آنها گذر کردیم یا مستقر شدیم.
نوار برای دوربین خیلی محدود بود، روزی ده تا سی دقیقه.
این پروژه قرار بود در دو مرحله انجام شود، مرحله اول طبق برنامه ریزی انجام شد ولی متاسفانه مرحله دوم یعنی خراسان و شرق ایران و چند شهر مرکزی ایران به اجرا نرسید.
سوالات زیادی از من شده که آیا فلان شهر یا روستا هم رفتیم یا نه؟
یا خیلی زیاد درخواست شده که فیلم کامل ویدیویی که از شهر یا روستاشون گرفته شده براشون بفرستم، متاسفانه این امکانش نیست. سعی من بر این بوده تصویری کلی از ایران بگیرم و همه‌جا بطور خلاصه نشانه‌هایی ضبط کنم. از مردم، تاریخ، معماری و جاده‌های ایران.
این ویدیوهای کوتاه زیر یک دقیقه را روزانه تدوین و صداگذاری میکنم، همه داستانهای کوتاه و بدون کلام هستند، فقط زمان و‌ مکان را زیر پست مینویسم، فکر میکنم هر کلامی از تاثیر کار کم میکنه.»

فیلم‌هایش ترتیب زمانی ندارند. مهم هم نیست. ولی دیدن‌شان جذاب است. هر کدام‌‌شان یک قصه‌ی یک دقیقه‌ای مینی‌مال دارند. اتفاق بزرگی نمی‌افتد. اما به تو حسی از زندگی و ثبت شدن آن در سال ۱۳۷۴ می‌دهد.
 

در قالب دیگری در آمدن...

عنوان فرعی مرگ یزدگرد این بود: مجلس شاه‌کشی. بعد از سیاوش‌خوانی و سهراب‌کشی، دلم از شاهان نمایشنامه‌های بیضایی خون بود. شاهان بیضایی سیاست‌مدارانی خبره بودند. کسانی که از برای تخت قدرت از هیچ دسیسه‌ای ابا نداشتند. به خصوص توی سهراب‌کشی که بُعدِ تقدیرگرایانه‌ی پسرکشی از قصه‌ی رستم و سهراب گرفته شده بود و مرگ سهراب به دست رستم یک بازی شاهانه جلوه داده شده بود؛ آن‌گاه که افراسیاب سهراب را بال و پر داد که به جنگ ایرانیان برود. می‌دانست که رستم با سهراب روبه‌رو خواهد شد. اندیشیده بود که چه سهراب کشته شود و چه رستم، هر دو ضربه به ایرانیان خواهد بود. چه پسرکشی و چه پدرکشی، هر دو شوم بودند. وقتی هم که اتفاق افتاد و رستم دشنه‌اش را در پهلوی سهراب فرو برد، کیکاووس از دادن نوشدارو به وقتش ابا کرد. ادا درآورد که شاهینی را برای آوردن نوشدارو فرستاده است. درحالی‌که نوشدارو نزد خودش بود. او به این خاطر که نکند سهراب یار رستم شود و آن دو نفر با هم علیه او شورش کنند گذاشت که سهراب بمیرد. راستش روایت بیضایی از رستم و سهراب به نظرم از خود شاهنامه‌ هم بهتر بود.

بعد از آن همه بازی قدرت شاهانه حس کردم می‌چسبد که بنشینم به خواندن یک مجلس شاه‌کشی. به خصوص که این یکی نمایشنامه‌ی بهرام بیضایی رنگ اجرا هم به خود دیده بود.

یک خطی داستان مرگ‌ یزدگرد همان است که در صفحه‌ی اول نمایشنامه آمده: پس یزدگرد به سوی مرو گریخت و به آسیابی درآمد. آسیابان او ار در خواب به طمع زر و مال بکشت... نمایشنامه از این‌جا شروع می‌شود که یاران یزدگرد (موبد موبدان، سردار و سرکرده و سرباز) که به دنبال او می‌آمدند به آسیاب رسیده‌اند و جنازه‌ی یزدگرد را در کف آسیاب می‌بینند. حالا می‌خواهند آسیابان و زنش و دخترش را به جرم کشتن شاه مجازات کنند. آسیابان و خانواده‌اش با روایت خودشان از مرگ یزدگرد می‌خواهند از این مجازات فرار کنند.

موقعی که نمایشنامه‌ را می‌خواندم دو سه جا صبر و طمأنینه‌ی موبد و سردار و سرکرده در قبال خانواده‌ی آسیابان را باور نکردم. به نظرم خوب درنیامده بود. ولی وقتی فیلم مرگ یزدگرد را دیدم، چنان اسیر بازیگری سوسن تسلیمی و مهدی هاشمی و یاسمن آرامی شدم که همه چیز را از بیخ باور کردم. به نظرم فیلم مرگ یزدگرد یک پله از خود نمایشنامه هم بالاتر ایستاده بود. طبیعی است. نمایشنامه در نهایت ایجاز فقط گفت‌وگوی میان‌ آدم‌ها بود. ولی فیلم حرکات نمایشی داشت. جست و خیز داشت. زبان بدن داشت. 

عجیب‌ترین ویژگی نمایشنامه‌ی مرگ یزدگرد، شخصیت شاه این نمایش است. شاه در این نمایش یک جنازه است که بر کف صحنه خوابیده. اما در تمام نمایش گفته‌های او و کردار و اندیشه‌ی او پی در پی و به صورت چرخشی توسط آسیابان و زنش و دخترش بازی می‌شود. نه این‌که بگویند شاه این طور می‌گفت‌ها... نه... خودشان یکهو شاه می‌شدند. نقش‌ها را بین خودشان هی پاس می‌دادند. در فیلم یزدگرد این پاس‌کاری‌ها و نقاب‌زدن‌ها جلوه‌ی تصویری هم داشت. آسیابان که شاه می‌شد، تاج بر سر می‌گذاشت. هر وقت به خودش برمی‌گشت تاج را از سر برمی‌داشت. زن آسیابان که شاه می‌شد، سیماچه‌ی شاه را جلوی صورتش نگه می‌داشت. دختر که شاه می‌شد جلیقه‌ی طلای شاه را به تن می‌کرد. یا زن آسیابان که آسیابان می‌شد در فیلم الک روی سرش نگه می‌داشت و... این چرخش نقش‌ها توی فیلم جلوه‌ی فوق‌العاده‌ای داشت. امانت را می‌برید.

البته که اگر اول فیلم را می‌دیدم حظ کمتری می‌بردم. چون نصف لذت فیلم به ادبیت نهفته در گفت‌وگوها و بازی‌های چرخشی قصه‌‌ی نمایش است. این ادبیت هم اگر نمایشنامه را خوانده باشی برایت دلچسب خواهد بود. اگر نمایشنامه را خوانده باشی زیر و بالای ادای جملات توسط بازیگران را درک می‌کنی.

و بعد از این‌ها نشستم به خواندن نقد رضا براهنی بر نمایشنامه‌ی مرگ یزدگرد و تازه فهمیدم بیضایی بر بلندای چه ستیغ‌هایی از ادبیات ایستاده. آن قدر بلند که فهم من قد نمی‌داد و مقاله‌ی براهنی برایم همچو سایه‌بانی بود که بتواند حداقل بلندای این اثر را ببینم. صعود به آن و لمس کردنش که هیچ...
 

بی‌وطن!

۱. مستند «عیّار تنها» را دیدم؛ فیلمی ۵۵ دقیقه‌ای در باب زندگی بهرام بیضایی. خوش‌ساخت بود. علاء محسنی توانسته بود تصویری فشرده و جذاب از زندگی و زمانه‌ی بهرام بیضایی به همراهی موسیقی متن فیلم‌های او ترسیم کند. 

سانسور دمار از روزگار بهرام بیضایی درآورده بود. چه از زمان وقوع انقلاب که «مرگ یزدگرد سوم» و «چریکه‌ی تارا»یش ممنوع‌الپخش شد. چه در زمان جنگ که «باشو، غریبه‌ی کوچک»ش را چند سال بایکوت کرده بودند و چه در سال‌های بعد که به او مجوز ساخت فیلم نمی‌دادند. ولی یک چیز بهرام بیضایی برایم ستودنی بود: سیاهه‌ی کتاب‌ها و نمایش‌نامه‌ها و فیلم‌نامه‌هایش. در جای جای فیلم جلد کتاب‌هایی که نوشته و نقل‌قول‌هایی از نمایش‌نامه‌هایش آورده می‌شود. به او اجازه نمی‌دادند که فیلم بسازد. اما او دست از کار نکشید. هیچ وقت دست از کار نکشید. من از بهرام بیضایی دو سه تا نمایشنامه بیشتر نخوانده‌ام. اما با همان‌ها می‌دانم که این مرد چه کوله‌بار سنگینی از فرهنگ را به دوش می‌کشد. کوله‌باری که عصاره‌هایش را در کتاب‌هایش جاری کرده است. خجالت کشیدم که کتاب‌های بیشتری از او نخوانده‌ام. اویی که علی‌رغم تمام حال‌گیری‌ها هیچ وقت نومید نشد. هیچ وقت دست از کارش نکشید. هیچ وقت رها نکرد. نگذاشت که زهر نیش‌هایی که بر پیکرش می‌زنند تمام تنش را آلوده و فاسد کند. حداقلی‌ترین وظیفه‌ای که در قبالش حس کردم خواندن مجموعه‌ی کارهایش بود.

یک جایی از فیلم جمله‌ای گفت که من هم بهش اعتقاد دارم: «مردها رئیس‌اند، اما زن‌ها مرکزند.» بیضایی با کوله‌باری از خوانده‌ها و تجربه‌ها شاهدهای خوبی برای این عقیده‌اش آورده بود: شاهنامه را بخوانید. سلسله‌هایی که می‌آیند و می‌روند. همه جوره هم هستند. پادشاهی، اسطوره‌ای، پهلوانی، دینی و... اما بعد از چند صباح قدرت همه‌شان را فاسد و نابود می‌کند. قدرت مرد دیندار و مرد پهلوان نمی‌شناسد. همه‌ی مردان را فاسد می‌کند. اما با همه‌ی این‌ها نخی هست که این دوره‌ها را سرپا نگه داشته. از فروپاشی محض جلوگیری کرده و آن نخ زن‌ها هستند. زن‌ها در مرکز وجودند...

بخش اعظمی از فیلم حول مهاجرت بهرام بیضایی می‌گردد. او سه بار در زندگی‌اش از ایران مهاجرت کرده است. بار اول به سوئد بوده. اواخر دهه‌ی شصت. وقتی که بعد از ساخت فیلم «باشو غریبه‌ی کوچک» بی‌مهری‌ها دیده بود. همسر اول و دو فرزندش به سوئد رفته بودند. او هم بعد از چند سال به سوئد رفت. اما دوام نیاورد. بازگشت. او عاشق تآتر و فیلم‌ ساختن و به فارسی نوشتن بود. بعد از بازگشت فیلم «مسافران» را ساخت. باز هم بی‌مهری‌ها دید. دومین مهاجرتش به فرانسه بود که باز هم تاب نیاورد و به ایران بازگشت. آخرین مهاجرتش به آمریکا بود. از سال ۱۳۶۰ او از تدریس در دانشگاه‌های ایران محروم شد. در سال ۱۳۹۰ توانست در دانشگاه استنفورد استاد دانشگاه شود. مجموعه عواملی دست به دست هم داده بودند که دیگر نتواند در ایران تاب بیاورد. بزرگ‌ترین عاملی که بیضایی را اذیت کرده بود کوچک‌ شدن همکاران و هم‌پالکی‌هایش و زیر بار حرف زور رفتن‌شان بود. کسانی که به امید آن‌ها کار می‌کرد و در ایران می‌زیست. یک جمله‌ی طلایی هم دارد که می‌گوید: عاشق اشتباهات خود بودن غیرقابل‌ بخششه.

در تمام بخش‌های مربوط به مهاجرت‌های بیضایی سایه‌ی سنگین زبان فارسی را می‌توان دید. عشق او به زبان فارسی باعث شده بود که در سوئد و فرانسه تاب نیاورد. زیستن در فضای زبان فارسی برای او همه چیز بود. حتی بعد از مهاجرت به آمریکا هم بهرام بیضایی در زبان فارسی زندگی می‌کند. تآتر «چهارراه» را با مجموعه‌ای از بازیگران ایرانی ساخت و به روی صحنه برد. در باب عناصر فرهنگی ایران سخنرانی‌ها کرد. در خانه‌اش در شمال کالیفرنیا در بهشتی از کتاب‌هایش زندگی می‌کند و کارهای قبلی‌اش را ویرایش و بازنویسی می‌کند... 

۲. مستند «آزادی و دیگر رنج‌ها» را دیدم؛ درباره‌ی زندگی غلامحسین ساعدی، ساخته‌ی شیرین سقایی. فیلم خوبی در  باب شناخت زندگی ساعدی بود. روی آثار و داستان‌های ساعدی تمرکز نداشت. از تولد و بزرگ شدن ساعدی در تبریز و تحصیلش در دانشگاه پزشکی تبریز شروع کرد و به مطب او در شهرری رسید که علاوه بر بی‌شمار مریض که سوژه‌ی داستان‌هایش بودند پاتوقی برای اهل فرهنگ بود. بعد هم ساواک و شکنجه‌های ساعدی و دعوت انجمن قلم آمریکا از او تا وقوع انقلاب. صوتی از ساعدی در فیلم هست که از جلسه‌ی کانون نویسندگان با امام خمینی در ۲۸ بهمن ۵۷ روایت می‌کند. ساعدی نمایشنامه‌نویس استعداد غریبی در تقلید صدا و لحن آدم‌ها دارد. بعد هم فلاکت فرار از ایران و رفتن به پاکستان و پناهنده شدن به فرانسه. بخش اعظمی از فیلم از روزهای حضور ساعدی در فرانسه می‌گوید. 

ساعدی هیچ وقت مهاجرتش به فرانسه را نپذیرفت. او از لج زبان فرانسه یاد نمی‌گرفت. از دریافت مقرری پناهجویان در پاریس بیزار بود. ساعدی نویسنده‌ای بین‌المللی بود. آثاری از او به زبان‌های انگلیسی و فرانسه چاپ شده بود. او به خاطر همین ترجمه‌ها به راحتی می‌توانست با جامعه‌ی ادبی فرانسه و انگلیس و آمریکا ارتباط برقرار کند. اما او در پاریس از حلقه‌ی دوستان ایرانی‌اش خارج نشد. او هیچ وقت از فضای زبان فارسی خارج نشد و همین حسابی رنجش داد. زندگی در جغرافیای فرانسه، زبان آن جغرافیا را هم می‌طلبد... فیلم دقیقه به دقیقه اضمحلال ساعدی در فرانسه را روایت می‌کند تا می‌رسد به مرگ او و مراسم خاکسپاری‌اش و آن عکس مشهور رضا دقتی.

۳. «چشم سگ» را خواندم. می‌خواستم برایش در سایت وینش یادداشتی بنویسم. گشتم دنبال نقدهای دیگران بر این کتاب و مصاحبه‌های عالیه عطایی. حقیقتا بازاریابی عالیه عطایی برای کتابش فوق‌العاده بوده. اینستاگرام فعالی دارد. تک تک واکنش‌ها به کتابش را منعکس می‌کند. مصاحبه‌ها را با روی باز می‌پذیرد. فیلم می‌گیرد. از کتابش صحبت می‌کند. به تک تک کامنت‌ها جواب می‌دهد و ... توی یکی از مصاحبه‌هایش جمله‌ای گفته بود که خیلی برایم قابل تأمل بود: آدم‌ها در زبان مهاجرت می‌کنند. خودش را می‌گفت. به عنوان یک افغانستانی خودش را مهاجر به ایران نمی‌دانست. چون زبان او تغییر نکرده بود.. 

آدم‌ها در زبان مهاجرت می‌کنند...

از حمید در مورد این جمله پرسیدم. گفت هایدگر یک جمله‌ی طلایی دارد که می‌گوید زبان خانه‌ی وجود‌ست.

فیلم‌های «عیار تنها» و «آزادی و دیگر رنج‌ها» هم گواهی بر درستی گزاره‌ی عالیه عطایی بود. به دور و بری‌هایم نگاه کردم. کسانی که از مهاجرت‌شان راضی‌اند و کسانی که راضی نیستند... دقیقا همین بود. ف از مهاجرتش راضی نبود. مثالی که می‌زد دقیقا یک مسئله‌ی زبانی بود. نه این‌که از زبان غیرفارسی عاجز باشد. نه. اصلا و ابدا. ف باهوش است. دانشجوی دکترا است. توانسته بود مخ یکی از دخترهای خارجی دوره لیسانس را بزند. استاد حل تمرین دختره بود. دختره خوشگل بود. اما تجربه‌ی خوبی برایش نبود. می‌گفت ته تهش ‌آن نقطه‌ی اوج من می‌خواستم به فارسی برایش حرف بزنم و او به زبان خودش حرف می‌زد... ف نتوانسته بود از فارسی دل بکند. آن‌قدر وابسته‌ی فضای زبان فارسی بود که به نظرم حتی اگر دختره فارسی زبان هم می‌بود باز او توجهش به حاشیه‌ی غیرفارسی جلب می‌شد و ضدحال می‌خورد. اما برعکسش هم زیاد بود. دوستانی که در همین ایران در فضایی غیرفارسی می‌زیستند و توانسته بودند دنیای‌شان را انگلیسی زبان کنند و بعد هم که رفتند کانادا و آمریکا و ... به سرعت جذب شدند و توانستند به خوبی جلو بروند.

۴. هیچ وقت نتوانستم از زبان فارسی جدا شوم. کلاس زبان هم که می‌رفتم دردم همین بود. نمی‌توانستم فارسی فکر نکنم. ساختارهای انگلیسی را یاد می‌گرفتم. اما آخر آخرش باز هم توی ذهنم باید ترجمه می‌کردم. کمی که می‌خواستم از کلیشه‌های انگلیسی فاصله بگیرم و حرف دل خودم را بزنم خراب می‌شد همه چیز. می‌گفتند از کم تمرین کردن است. زیاد که تمرین کنی انگلیسی هم فکر می‌کنی. راست می‌گفتند شاید. من کم تمرین می‌کردم. نمی‌رسیدم. صبح تا عصر درگیر بودم. عصر تا شب هم کلاس بودم. شب هم جنازه می‌شدم. می‌گفتند باید ادامه بدهی. نومید نباید بشوی. ذهن ایده‌آل‌گرای من بر این باور بود که بعد از شش ماه وقتی نمی‌توانی کاری را خوب انجام بدهی رهایش کن. به این نتیجه رسیدم که عرضه‌ی مهاجرت به زبان دیگری را ندارم. این یک حقیقت تلخ بود. ولی حالا فکر می‌کنم فقط آدم‌هایی می‌توانند بروند که بتوانند در زبان‌ به راحتی مهاجرت کنند. اما اگر بگویم زبان فارسی وطن من است هم دروغ گفته‌ام. من حتی با این زبان هم غریبه‌ام. در به کار گرفتنش حین خواندن و نوشتن و شنیدن و حرف‌زدن لنگ می‌زنم. با چم و خم این زبان پیر هم آشنا نیستم. در خانه کردن در این زبان هم حتی مشکل دارم... 
 

یک به یازده

 دنبال فیلم‌ها و کتاب‌هایی با موضوع تغییر به خصوص تغییر اجتماعی در سطح قانون و سیاست و... هستم. حمید پیشنهاد داد که حتما به سراغ فیلم‌های دادگاهی بروم. یکی از پیشنهادهایش، فیلم «دوازده مرد خشمگین» بود. فیلمی از سیدنی لومت. فیلمی که مدت‌ها در صف تماشا نگه داشته بودمش. اسمش جوری بود که فکر می‌کردم یک فیلم گانگستری است. اما نگو اصلا خشونتی در کار نیست. یک فیلم با لوکیشن ثابت: یک اتاق که ۱۲ مرد به مدت ۹۰ دقیقه با هم بحث می‌کنند. همین و همین. 
قهرمان فیلم هم آقای شماره‌ی ۸ است. آقایی که برای من اسطوره‌ی حس مسئولیت شهروندی شد با عبارت تکرارشونده‌ی «ممکن است، ممکن است». علی‌رغم سادگی‌اش، اما به شدت فیلم هیجان‌انگیزی است. داستان یک هیئت منصفه‌ی ۱۲ نفره که قرار است در مورد پسر ۱۹ ساله‌ای که متهم به قتل پدرش است تصمیم‌گیری کنند. رأی نهایی با آن‌هاست: تبرئه کردن پسر یا محکوم کردنش به اعدام روی صندلی الکتریکی. در اولین دور رأی‌گیری بر اساس روند دادگاه ۱۱ نفر رأی به اعدام می‌دهند و فقط آقای شماره‌ی ۸ است که رأی به بی‌گناهی پسر می‌دهد. آقایی که گام به گام و مرحله به مرحله علیه بقیه می‌ایستد تا نظرشان را تغییر بدهد. 
فیلم‌نامه‌ی فیلم یک شاهکار تمام عیار است. آن قدر از فیلم‌نامه لذت بردم که نشستم یک بار هم بعد از فیلم کتاب «دوازده مرد خشمگین» نوشته رجینالد رز را خواندم. توی فیلم شغل‌های آن ۱۲ مرد مشخص شده بود و جزئیات شخصیتی بیشتری داشتند. توی فیلم‌نامه آدم‌ها شغل نداشتند و فقط تیپ شخصیتی‌شان در صفحه‌ی اول توصیف شده بود. اما چیدمان وقایع و استدلال‌هایی که آورده می‌شد... یک نمونه‌ی کلاسیک و شسته‌رفته از نظم داستانی. روند تغییر نظر آدم‌های توی هیئت منصفه انصافا جذاب بود.
«بررسی پرونده یک قتل» هم از آن کتاب‌های دادگاهی جذاب است. میشل فوکو برداشته مستندات بررسی یک پرونده قتل در قرن نوزدهم فرانسه را توی یکی از کلاس‌های درسش با دانشجوهایش دوباره بررسی کرده. خود مستندات دادگاه قرن نوزده فرانسه کلی تحلیل و نشانه‌شناسی و بررسی از ابعاد مختلف حقوقی و روان‌شناسی و جامعه‌شناسی و... دارد. میشل فوکو هم برداشته با چهارچوب‌های خودش به این تحلیل‌ها اضافه کرده... محال است بحث بررسی یک پرونده حقوقی پیش بیاید و یاد این کتاب نیفتم... اما خب،‌ من این روزها دنبال فیلم‌ها و کتاب‌هایی با موضوع تغییرم. دوازده مرد خشگمین در سطح یک گروه ۱۲ نفره مثالی فوق‌العاده بود، اما هنوز برای توصیف ماجراهای تغییر یک قانون یا حکم یا نگرش باید فیلم‌های دراماتیک دیگری را بیابم...

در ستایش مالکیت

«خون به پا خواهد شد» را دیدم. فیلم تحسین شده‌ی پل توماس اندرسن. یک فیلم ۱۵۰ دقیقه‌ای که علی‌رغم طولانی بودن کشش خوبی داشت. فیلمی بر اساس رمان «نفت!» اثر آپتون سینکلر. داستان زندگی یک تاجر نفتی در اوایل قرن بیستم. 
آپتون سینکلر از آن نویسنده‌های آمریکایی سوسیالیست است که رمان‌هایش در اوایل قرن بیستم باعث تغییرات اجتماعی در جامعه‌ی آمریکا شده‌اند. مثلا رمانی که در مورد شرایط کاری کارگران و مهاجران کارگر در کشتارگاه‌های شیکاگو نوشت باعث شکل‌گیری مجموعه قوانینی در حمایت از کارگران قصاب در آمریکا شد. خیلی پرکار بوده و رمان‌هایش فروش بالایی هم داشته‌اند. اما وقتی جست‌وجو کردم دیدم به جز کتاب جنگل بقیه‌ی کتاب‌هایش به فارسی ترجمه نشده‌اند. عجیب بود.
فیلم با دنیل پلین ویو شروع می‌شود. جایی که در ته یک چاه مشغول کندن است تا رگه‌هایی از نقره و طلا را کشف کند. رگه را کشف می‌کند. دینامیت را کار می‌گذارد تا بتواند به سنگ‌های بیشتری دست یابد. از چاه بیرون می‌آید. دینامیت منفجر می‌شود. او با شور و شوق از نردبان چوبی پایین می‌رود. اما یکی از پله‌ها می‌شکند او با کمر می‌افتد به ته چاه. پایش می‌شکند. اما قلوه قلوه نقره را دور و بر خودش می‌بیند. چند قلوه سنگ را برمی‌دارد، دگمه‌‌اش را باز می‌کند و آن‌ها را می‌چپاند توی پیراهنش. به سختی با پای شکسته خودش را بالا می‌کشد. به زمین می‌رسد. کشان کشان خودش را به شهر می‌رساند. به سراغ دکتر نمی‌رود. یک راست می‌رود اداره‌ی ثبت. قلوه‌سنگ‌ها را می‌گذارد روی میز. مأمورین اداره ثبت دست به کار صحت‌سنجی می‌شوند. و او همان‌جا با پای شکسته دراز می‌کشد تا اداره ثبتی‌ها قلوه‌سنگ‌ها را ذوب کنند و تأیید کنند که او معدن نقره کشف کرده است. سکانس ابتدایی فیلم با برگه‌ی تأیید کشف معدن نقره به نام دنیل پلین‌ویو به پایان می‌رسد. 
در سکانس بعدی دنیل را می‌بینیم که مشغول حفر چاه نفت است و بعد از آن ماجراهای نفتی او شروع می‌شود. پیشنهاد یک زمین پر از نفت در مزرعه‌ای دور افتاده. رفتن او به آن مزرعه. خریدن مزرعه. کشمکش‌ها با پسر خانواده‌ای که زمین را از آن‌ها خریده: پسری که یک کشیش است و از دنیل می‌خواهد که بگذارد چاه نفت را تقدیس کند. اما دنیل بی‌خیالی طی می‌کند و بعد حادثه پشت حادثه اتفاق می‌افتد. دنیل تمام زمین‌های اطراف را تصاحب می‌کند. او تشنه‌تر از این حرف‌هاست که حوادث او را از پا بیندازند...
می‌شود گفت سکانس ابتدایی فیلم اکثر درون‌مایه‌های فیلم را در خودش دارد: یک مرد تنها در قعر یک معدن. مردی سختکوش و جان‌سخت که برای رسیدن به نقره و سپس ثبت آن معدن به نام خودش از جان خودش هم می‌گذرد. مرد تنهایی که انگار شریکی را برای خودش برنمی‌تابد. او می‌خواهد به نقره برسد. می‌خواهد به پول برسد. می‌خواهد به نتیجه برسد و معدن را تصاحب کند. آن را به نام خودش بزند. خبری از زن نیست. تا آخر فیلم هم سروکله‌ی هیچ زنی در زندگی دنیل پیدا نمی‌شود...
تا پیش از دیدن این فیلم، فکر می‌کردم «گرگ وال‌استریت» نمایانگر تام و تمام سرمایه‌داری است. حالا این فیلم را هم در کنار آن می‌گذارم. شوق رقابت و تصاحب. دیوانه‌وار جان کندن برای زودتر رسیدن، زودتر صاحب شدن و بیشتر خریدن و بیشتر صاحب شدن و تصاحب و تصاحب. 
یکی از جملات کلیدی سکانس پایانی فیلم، جمله‌ی دنیل به کشیش است: «من دارم آب زمین‌ها تون رو می‌خورم! هر روز. تا قطره آخرش...». «خون به پا خواهد شد» در مورد این میل است: میل به خوردن. به دیوانه‌وار همه چیز را خوردن...
اما چیزی که در فیلم من را به شدت درگیر خودش کرد، سلسله روابط مربوط به مالکیت بود. پاداش دنیل در سکانس اول، آن برگه‌ای بود که پایش نوشته بودند او صاحب معدن نقره شده است. آن برگه‌ی مالکیت چنان اعتباری داشت که او با دیدن آن آرام گرفت و حس کرد تمام جان کندن‌هایش ارزشش را داشته. او به مزرعه‌ی ساندی‌ها رفت. مزرعه‌ی بزرگی بود. چند ده کیلومتر طول و عرض آن بود. آن را خرید. بعد مزرعه‌های کناری را هم خرید. چند ده مایل زمین را خرید تا خط لوله برای چاه‌های نفتش کار بگذارد. 
برای من سوال‌برانگیز شد که چطور او توانست آن همه زمین را بخرد؟ چه‌طور می‌توانست از آن چند صد کیلومتر زمین محافظت کند؟ چه‌طور کسی به زمین‌های او تعرض نکرد؟ جدا از بحث تعرض، حکومت چرا در کار او دخالت نکرد؟ چرا حاکمیت جلوی او نایستاد؟ چرا یک سری برادر از ارکان حکومت ایالتی یا فدرال نیامدند و نگفتند که ما هم هستیم؟ اصلا توی آن سکانس ابتدایی فیلم آن برگه‌ی کاغذ چه اعتباری داشت مگر؟ 
این سوال شاید برای یک بیننده‌ی آمریکایی هیچ وقت مطرح نشود. اما برای من ایرانی کاملا مطرح است. چون تجربه‌ی زیسته‌ی من در ایران این است که مالکیت خیلی سست‌تر از این حرف‌هاست و تو بدون وصل بودن به ارکان قدرت نمی‌توانی صاحب چیزی فراتر از یک زندگی خیلی ساده و معمولی باشی. در ذهن من ایرانی مالکیت یک چیز خیلی نو و جدید است...
بسیاری از کسانی که در ایران ماشین‌های لاکچری سوار می‌شوند، صاحب شرکت‌هایی هستند که کارهای مالی انجام می‌دهند. شرکت‌های اقماری بانک‌ها که هر کدام بخشی از خدمات مالی بانک‌ها را تکمیل می‌کنند، شرکت‌های واردات و صادرات که با دلار سر و کار دارند و... زندگی ظاهری خیلی از این افراد این باور را ایجاد می‌کند که آن‌ها جدا از حاکمیت‌اند. اما کمی که وارد سازوکارهای‌شان می‌شوی می‌فهمی نه... این‌ها اتفاقا خود حاکمیت‌اند و بدون حمایت حاکمیت اصلا نمی‌توانند وجود داشته باشند. می‌بینی که فلان فرمانده فلان جا رفاقت جالبی با صاحب این شرکت دارد و...
می‌خواهم بگویم برای من ایرانی مالکیت بدون تأیید حکومت، بدون شریک کردن حکومت خیلی بی‌معنا است. حق هم دارم این چنین دیدگاهی داشته باشم. عمر مالکیت خصوصی در ایران به زور به نیم‌قرن می‌رسد. تا قبل از اصلاحات ارضی محمدرضا شاه پهلوی بابابزرگ من حتی صاحب زمین هم نبود. تا قرن‌ها ما هیچ کدام مالک هیچ زمینی نبودیم. مالک پادشاه بود. مالک کسی بود که حکومت داشت. 
در  زمان صفویه اراضی ایران چهار نوع بودند: ۱. اراضی دولتی. زمین‌هایی که برای دولت و ایالت‌ها بود و مردم روی آن کار می‌کردند و درآمد محصول بین کارمندان دولت و مردم عادی تقسیم می‌شد. ۲. اراضی خالصه که برای شخص شخیص شاه بود و درآمد آن مستقیم به خزانه‌ی شاه می‌رفت. ۳. اراضی وقف و چهارم هم اراضی خصوصی که در حقیقت متعلق به خرده‌اربابان محلی بود و خیلی ناچیز بود. ما مردم عادی تا قرن‌ها هیچ سهمی از مالکیت زمین نداشتیم. 
همه چیز در حقیقت برای شاه بود و لطف او بود. تا زمان محمدرضا شاه پهلوی که اصلاحات ارضی رخ داد. هم‌زمان چند کارآفرین پیدا شدند و ایران‌خودرو راه انداختند، کفش ملی راه انداختند، شرکت آزمایش و ارج را راه انداختند و... که بعد از انقلاب اموال همین چند کارآفرین هاپولی هاپو شد و کارخانه‌هایشان دولتی شد. یعنی دولت همان نیمچه مالکیت آدم‌ها را هم برنتافت.
مالکیت در ذهن من ایرانی مفهومی خیلی خیلی جدیدی است. مالکیت فکر و ایده و کارخانه که دیگر هچی. نطفه‌ای است که در دم خفه شده است...
من ایرانی وقتی حفاری‌های نفتی قهرمان فیلم «خون به پا خواهد شد» را می‌بینم بیشتر یاد سرنوشت صاحب کارخانه آزمایش و ایران‌خودرو و... می‌افتم که یک شبه اموال‌شان را از دست دادند. بیشتر یاد آشنایانی می‌افتم که درآمد یک سال من برابر با درآمد یکی دو هفته نهایت یک ماه آن‌هاست. کسانی که قبل از ورودمان به بازار کار، اصلا با هم قابل مقایسه نبودیم: نه از حیث سعی و تلاش و نه از حیث درس و مشق و انتگرال و مشتق گرفتن... و بیشتر یاد این می‌افتم که من خودم را ناتوان از این می‌بینم که مالک چیزی باشم. چون خودم را از وصل بودن به ارکان قدرت نومید می‌بینم...
آن فهمی که از مالکیت دارم، آن برداشت مخدوشی که از مالکیت در ذهن من است باعث می‌شود تا فیلم «خون به پا خواهد شد» بیشتر برایم سوال‌برانگیز باشد تا ستایش‌انگیز. باعث می‌شود تا نتوانم آن‌گونه که باید زوال یک آدم سرمایه‌دار در یک اقتصاد سرمایه‌داری را فهم کنم...

 

 

پس‌نوشت: چند سال پیش حین پیاده‌روی‌ها با حمید صحبت بحران‌‌های مالی جهان غرب را می‌کردیم. این‌که با شروع و شدید شدن هر بحرانی چپ‌ها شروع می‌کنند به گفتن اینکه فاتحه‌ی سرمایه‌داری هم خوانده شد. توی بحران مالی ۲۰۰۸ هم خیلی‌ها می‌گفتند سرمایه‌داری دیگر نمی‌تواند برخیزد. اما سرمایه‌داری همیشه دوباره به پا خاسته. قدرتی عجیب در بازسازی خودش دارد. بی‌مرگ است. انگار هیچ بحرانی نمی‌تواند نابودش کند...
امروز داشتم فراز «رزا لوکزامبورگ» از کتاب «انسان‌ها در عصر ظلمت» نوشته‌ی هانا آرنت را می‌خواندم. هانا آرنت یک تکه از نظریات رزا لوکزامبورگ در مورد سرمایه‌داری را نقل قول کرده بود که برایم دلچسب بود. یک جورهایی جوابی بود به سوال آن روزمان که این سرمایه‌داری چه جانور عجیبی است که بعد از هر بحرانی دوباره سینه ستبر می‌کند و می‌گوید من هستم... نقل قولش در ادامه‌ی این پست پر بیراه نیست:

«از آن‌جا که سرمایه‌داری زیر بار تضادهای اقتصادی‌اش هیچ نشانه‌ای از فروپاشی نشان نداد، رزا لوکزامبورگ به دنبال عاملی بیرونی برای تبیین ادامه حیات و رشد آن بود. او این عامل را در نظریه‌ی موسوم به انسان ثالث یافت؛ بدین صورت که فرآیند رشد تنها پیامد قواعد حاکم بر تولید سرمایه‌دارانه نیست، بلکه نتیجه ادامه حیات بخش‌های پیشاسرمایه‌داری در کشوری است که سرمایه‌داری آن را مسخر و به گستره نفوذ خود بدل کرده است. 
هنگامی که این فرآیند به سراسر قلمرو ملی گسترش یابد، سرمایه‌داران ناگزیرند به دیگر کشورهای جهان توجه کنند، به سرزمین‌های پیشاسرمایه‌داری، تا آن‌ها را هم به فرآیند انباشت سرمایه‌ای بیافزایند که همچنان از خارج از قلمرو خود تغذیه می‌کند. 
به عبارت دیگر، ایده‌ی انباشت اولیه‌ی سرمایه‌ی مارکس مانند گناه اولیه، رخدادی یگانه یا اقدام منحصر به فردی در مصادره زمین به دست بورژوازی نوپا نیست که بتواند فرآیند انباشت سرمایه‌ای را تحت جبری آهنین از قوانین درونی پیروی کند تا سرانجام نابود شود. 
برعکس، مصادره باید بارها و بارها تکرار شود تا نظام را پویا نگاه دارد. بنابراین، سرمایه‌داری نظامی بسته نیست که تضادهای خود را آفریده و آبستن انقلاب باشد. سرمایه‌داری از عوامل بیرون از خود تغذیه می‌کند و نابودی خودبه‌خودی‌اش، اگر اصلا رخ دهد، تنها در صورتی خواهد بود که همه‌ی پهنه‌ی زمین را به تسخیر درآورده و بلعیده باشد.» انسان‌ها در عصر ظلمت/ هانا آرنت/ ترجمه‌ی مهدی خلجی/ص۸۸
 

معلم اندوهگین

«گسست» عمیقا من را اندوهگین کرد. اندوهگین نه به معنای سوگوار و نه به معنای ناراحت. اندوهگین به معنای سرشار شدن. جوری که بخواهم مثل هنری بارتز بنشینم روی صندلی و سرم را رو به آسمان عقب بگیرم و منظم نفس بکشم. جوری که حس کنم از آن لحظه‌هاست که می‌توانم حس بی‌وزنی کنم. اندوهگین به معنای همان حس نقل‌قول اول فیلم از آلبر کامو، آن قدر عمیق که همزمان حس کنی از خودت جدا شده‌ای و در این جهان هم حضور داری...
«گسست» قصه‌ی یک معلم بود، یک معلم جایگزین. معلم‌های جایگزین آدم‌هایی گذری‌اند. هر ماه یک جایی باید معلم باشند. قصه‌ی یک ماه حضورش در یک مدرسه‌ی درب و داغان آمریکایی و دیدن معلم‌های دیگر و سر و کله زدن با بچه‌ها و درگیر بودن با گذشته‌ی تاریک خودش و زن‌هایی که وارد زندگی‌اش شده‌اند، وارد زندگی یک مرد غمگین که می‌خواهد نسل بعد از خودش را آموزش بدهد.
«گسست» برایم یک فیلم شاعرانه بود. فیلمی که با نقل قولی از آلبر کامو شروع می‌شد و با شروع شاعرانه‌ی یکی از داستان‌ کوتا‌ه‌های مشهور ادگار آلن پو (زوال خانه‌ی آشر) تمام می‌شد. ترجیع‌بند این شعر گزینه‌گویه‌های هنری بارتز بود. گزین‌گویه‌هایش از زندگی خودش، از مواجهه‌اش با معلم‌های مدرسه و نگاه کردن به منش و زندگی آن‌ها و تجربه‌اش از بچه‌ها و خانواده‌هایشان.
فیلم با داستان معلم شدن معلم‌های مدرسه شروع می‌شود. یکی‌شان راننده‌ی کامیون بوده و خواسته شغلی معنادارتر داشته باشد. یکی از معلمی متنفر بوده و چون بیکار بوده معلم شده. آن یکی طوری دیگر. من یاد خود ۱۴ساله‌ام افتادم که فکر می‌کردم یک روزی معلم می‌شوم. اتفاقا فکر می‌کردم یک جور معلم گردشی هم خواهم شد. معلمی که هر سال توی یکی از شهرهای ایران درس می‌دهد. هنری بارتز هم این‌جوری بود. او یک معلم جایگزین بود. معلم‌هایی که یکی دو ماه نمی‌توانستند سر کلاس حاضر باشند باید جایگزین پیدا می‌کردند. او یک معلم جایگزین در دبیرستان‌ها بود. معلمی که هر چند ماه باید مدرسه‌اش را عوض می‌کرد. وقتی وارد مدرسه‌ی جدید شد یادم آمد که من ۳۰سالم شده است و معلم نیستم. یادم آمد که چند وقت پیش سهیل بهم گفت می‌خواهی هفته‌ای چند ساعت توی یک مدرسه‌ی خصوصی درس بدهی؟ قبول نکرده بودم. حس خالی بودن داشتم. حس می‌کردم چیزی ندارم که به یک مشت نوجوان ۱۵-۱۶ساله بدهم و آن‌ها را برای یک عمر زندگی کوک کنم. حس کرده بودم خالی‌تر از این حرف‌ها هستم که بخواهم انگیزه‌بخش باشم. معلم باید انگیزه بدهد. علم و دانش و این حرف ها بهانه است. اما مگر خودم توی مدرسه چه چیز یاد گرفته بودم که بتوانم توی مدرسه به کسی چیزی یاد بدهم؟
مدرسه‌ی جدید خوب نبود. بچه‌هایش تخس و درس‌نخوان بودند. روز اولی که رفت تا سر کلاس درس بدهد تنها قانون کلاسش را گفت: اگر خوشت نمی‌آید به کلاس نیا. یکی از بچه‌ها پررو بازی درآورده بود و او هم بهش گفته بود برو بیرون. اخراجش کرده بود. اول جلسه‌ای خواست سطح نوشتن بچه‌ها را بسنجد. گفت کاغذ دربیاورید و با موضوع مراسم خاک‌سپاری‌ خودتان یک متن بنویسید.  یکی دیگر از بچه‌های تخس کلاس ننربازی درآورد که اگر کاغذ نداشته باشم چه؟ او ندیده گرفته بود. پسرک گردن‌کلفت بلند شده بود آمده بود چشم تو چشمش ایستاده بود. کیف هنری بارتز را پرت کرده بود گوشه‌ی کلاس و بهش گفته بود: توی گه چرا به سوال من جواب ندادی؟
انتظار داشتم بزند در گوش پسرک. انتظار داشتم بعدش خودش کتک بخورد. مثل کلاس اول دبیرستان خودم. یک معلم عربی داشتیم که قدش خیلی کوتاه بود. خیلی دوست داشت که کلاس را تحت کنترل خودش داشته باشد. یک بار که داشت درس می‌داد یکی از بچه‌های ته کلاس دل نمی‌داد. اسم پسر را هم هنوز یادم است. قدبلند بود. بدنسازی می‌رفت. قشنگ دوبرابر معلم عربی‌مان قد داشت. معلم‌مان رفت ته کلاس و پرید و شتلاق سیلی را خواباند در گوش پسر. پسر هم گفت نزن دیگه و هلش داد. بهتر است بگویم او را پرتاب کرد. معلم عربی‌مان پرتاب شد وسط کلاس و با ماتحت و کمر کوبیده شد به زمین... غرور هر دوی‌شان خاکشیر شده بود آن روز...
اما هنری بارتز نزد در گوش پسرک. برگشت گفت: ببین لعنتی، من و اون کیف جفت‌مون خالی هستیم. هیچ چیزی توی ما نیست. نه اون کیف نسبت به تو احساسی داره و نه من. ما خالی خالی هستیم. توی لعنتی عصبانی هستی. می‌فهمم که عصبانی هستی. من خودم هم عصبانی بوده‌ام. ولی دلیل عصبانیت تو من نیستم. حالا هم این برگه‌ی لعنتی رو بگیر و بشین سر جات لعنتی. و پسرک لندهور نشست.
خالی بودن... همین جا بود که عاشق این معلم موقتی شدم. این‌که علی‌رغم خالی بودن آن‌قدر بزرگ بود که معلم باشد. عاشق زندگی محقرش شدم. سر زدن‌هایش به پدربزرگش که حالا در خانه‌ی سالمندان بود. رنج و دردی که از یک زخم کهنه می‌کشید. با اتوبوس جابه‌جا شدنش. وارد شدن آن دختر نوجوان فاحشه به زندگی‌اش. پناه دادن به او و زندگی روزمره‌اش در مدرسه. بقیه‌ی معلم‌ها. دردسرهایشان. شیوه‌ی مواجهه‌شان با هزار مسئله‌ی متفاوت نوجوان‌ها. پدر و مادرهایی که فقط رابطه‌ی جنسی را بلد بودند و اپسیلونی به نتیجه‌ی کارشان فکر نکرده بودند، به آدمی که تولید کرده بودند هیچ فکری نکرده بودند. مدیر مدرسه‌ای که در آستانه‌ی شکست است. معلم‌هایی که در آستانه‌ی فروپاشی‌اند و او که سعی می‌کند بچه‌ها را آماده کند. یادشان بدهد که در مقابل هجوم ارزش‌های پوچ مواظب خودشان باشند، و وظیفه‌ی خودش می‌داند که مواظب‌شان باشد تا طغیان‌های مرگبار نداشته باشند.. و زنانی که وارد زندگی‌اش شده‌اند و او آن‌قدر اندوهگین است که فقط می‌خواهد آن‌ها را نجات بدهد و نمی‌خواهد هیچ‌کدام‌شان را از برای خودش نگه دارد.
سکانس‌های آخر فیلم از آخرین روز تدریسش در مدرسه است. آخرین روز که تراژیک تمام می‌شود. سکانس‌های آخر فیلم مواجه‌ی پایانی او است با زنان زندگی یک ماهه‌اش در آن مدرسه... 
ما این مسئولیت را داریم که جوانان‌مان را راهنمایی کنیم که سقوط نکنند، به خط پایان نرسند، بی‌معنا نشوند... 
در آخرین جلسه‌ی کلاس درس از بچه‌ها می‌پرسد: شده که وقت راه رفتن در راهرو یا کلاس درس احساس کنید باری بر وجودتان سنگینی می‌کند؟ همه با حسی از رنج تأیید می‌کنند و او برمی‌گردد می‌گوید: ادگار آلن پو حدود ۱۰۰سال پیش در مورد این چیزها نوشته است و شروع می‌کند به خواندن پاراگراف ابتدایی داستان زوال خانه‌ی آشر... و استعاره‌ای شاعرانه از یکی از کلمات اول نقل قول آلبر کامو در اول فیلم را برای‌مان روایت می‌کند...

پس‌نوشت ۱: به سهیل پیشنهاد دادم حتما فیلم را ببیند. دید و خوشش آمد و این متن را نوشت. تحلیلش از فیلم را دوست داشتم. این فیلم یک مانیفست برای زندگی است.سهیل مانیفست بودن این فیلم را خیلی خوب روایت کرده (فکر کنم باید پست‌های قبلش از تجربه‌ی خواندن کتاب هانا آرنت را هم بخوانید):

پیمان، پیام داد، ببینش. و پیمان برای من از جنس وزنه هایی است که امکان تعادلم را در پرتابی بودن برقرار میکند. در زمان و مکانی که نمیدانم چه کنم، او راهگشاست.
کتاب انسان ها در عصر ظلمت هانا آرنت را تازه تمام کرده بودم و سخنی از برشت را درک نکرده بودم:
« چگونه خوب نباشید»!
«چگونه خوب نبودند موضوع  [نمایشنامه]یوحنای مقدس کشتارگاه‌ها ست. نمایشنامه عالی که برشت در اوایل کارش نوشت و در باره دختری اهل شیکاگو ست که در ارتش نجات کار میکند و آموخته است که آن روزی که باید جهان را ترک گویی،اینکه جهانی بهتر پشت سر به جا گذاشته ای تاثیر بسی مهمتری خواهد داشت از اینکه آدم خوبی بوده باشیم».

و پس از پایان فیلم این جمله را درک کردم.

بعد از اتمام کتاب شروع به دیدن فیلم پیشنهادی پیمان، با نام detachment( گسست) شدم.
جاهایی از فیلم خودم را هنگامی که مربی بچه ها بوده و یاد یکی دوباری که نیمه های شب در حال خودزنی، پسرکی راملاقات کرده و غرق خونشان به گفتگو نشسته بودیم افتادم.
فیلم پر از استعاره و نماد است.
فیلم، تنهایی محض انسان، و نیاز وافر او به محبت، به دوستی و نه عشق!! را نشان می‌داد. عشق را آفتی از برای دوستی تعریف میکرد. و در آخر، انسان را با ته‌نایی اش، تنها می‌گذاشت.
« مرگ شر است و شر علا کشتن »
، حتی کشتن خود،  این فیلم، معنایی دوباره کرد.
انسان رنجور را پاییز دید، پاییزی که چون بهار، نقطه اعتدال دارد، ولرم  سرد است، از تابستان رانده و به زمستان نرسیده.
انسانی که مولوی ترسیم میکند، انسان، عاشقی چون بهار است و انسانی که این فیلم بیان میکند، انسان رنجور دوستدار محبتی است که از جنس پاییز است. انسان مدرن از جنس پاییز است نه از جنس بهار.
شاید امسال با آمدن بهاری چنین بی‌معنا در زمانه ای کرونا گرفته، معنای انسان نه عاشق اما در محبت و پر از رنج و محنت پاییزی را فهم کرده باشیم.
در فیلم ما سه شخصیت زن داریم که عاشقی میخواهند و مالکیت و تصاحب کردن و مردی که فقط محبت و مهربانی میخواهد، از برای خود و دیگری.
احتمالأ به همین دلیل فضای غیرفمینیستی ، نام این فیلم درخشان را کمتر شنیده ایم.

اگر سنخ روانی فسرده یا در مود پایین خُلقی هستید پیشنهاد دیدن این فیلم را نمیدهم.
 بعد از دیدن فیلم دلم پر از گریه بود و نبود کسی که با او قسمتش کنم. 
این فیلم را بعد از هانا آرنتی دیدم که به طور فلسفی، روابط و عواطف انسانی را برجسته کرده است و احتمالاً به همین دلیل اینگونه هوای گریه داشتم.

 

 

پروژه‌ی فوریدا

یک تابستان گرم و شرجی در فلوریدا و چند بچه‌ی کوچک تخس. فیلم از آن‌جا شروع می‌شود که مونی و اسکوتی دارند دیکی را صدا می‌زنند. توی فیوچرلند یک خانواده‌ی جدید ساکن شده‌اند. فیوچرلند اسم مسافرخانه‌ی همسایه‌ی آن‌هاست. آن‌ها بچه‌های مسافرخانه‌ی ساختمان بنفش‌اند. 
دیکی می‌آید و سه نفری می‌روند سراغ اتاق خانواده‌ی جدید. می نشینند توی بالکن، روبه‌روی ماشین و مسابقه‌ می‌گذارند. مسابقه‌ی تف انداختن روی ماشین. هر کسی تفش بیشتر برود امتیاز بیشتری می‌گیرد. کل کاپوت ماشین و شیشه‌اش را تف‌مال می‌کنند. زن سیاه‌پوستی که تازه ساکن فیوچرلند شده به سراغ‌شان می‌آید و می‌گذارد دنبال‌شان. آن‌ها را تا مسافرخانه‌ی بنفش خودشان دنبال می‌کند. اتاق‌شان را پیدا می‌کند و به مادر مونی چغلی‌شان را می‌کند. مجبورشان می‌کند که برگردند و با دستمال ماشین را تمیز کنند. حین تمیز کردن، نوه‌ی خانم سیاه‌پوست هم به آن‌ها در تمیز کردن ماشین کمک می‌کند. آن‌ها با هم دوست می‌شوند و گنگ شاد و شیطان‌شان کامل می‌شود. 
فیلم «پروژه‌ی فلوریدا» را به طرز عجیبی دوست داشتم. اگر بخواهم در یک عبارت از فیلم بگویم می‌گویم روایت دنیاهای متضاد در کنار هم. دنیاهایی که جدا ماندن‌شان از هم همیشگی نخواهد بود. 
فیلم روایت تابستان شاد و پرماجرای چند بچه‌ی تخس و شیطان است. بچه‌هایی که خانواده‌ی کاملی ندارند. مونی با مادرش زندگی می‌کند. مادر مونی قبلا رقاصه‌ی استریپ‌تیز یک کلوب شبانه بوده. حالا اخراج شده. حالا درآمدی ندارد. روزها و شب‌ها توی مسافرخانه است. روزها علاوه بر مونی مواظب اسکوتی هم هست. مادر اسکوتی توی یک رستوران کار می‌کند. او هم با پسر کوچولویش ساکن یکی از اتاق‌های مسافرخانه است. روزها که سر کار است پسرش را می‌سپرد به مادر مونی. به عنوان دستمزد ناهار مونی را هم می‌دهد. مونی و اسکوتی پدر ندارند. دیکی مادر ندارد. همراه پدرش ساکن یکی دیگر از اتاق‌های مسافرخانه است. جنسی با مادربزرگش زندگی می‌کند. مادرش توی ۱۵سالگی او را حامله شده بود و بعد از زایمان هم سپرده بودش به مادرش و خودش رفته بود. 
همه‌ی بچه‌های این فیلم تک‌والدند. زندگی‌ پدر یا مادر یا مادربزرگ‌شان بسیار سخت است. ولی بچه‌ها دنیا شاد خودشان را دارند. فقر مانع شاد بودن آن‌ها نیست. پول ندارند بستنی بخرند. اما می‌روند جلوی بستنی‌فروشی و از توریست‌ها سکه سکه پول گدایی می‌کنند و یک بستنی می‌خرند. بعد آن بستنی را سه تایی می‌خورند. نوبتی آن را لیس می‌زنند و می‌خورند. سختی‌های زندگی والدین‌شان باعث یک جور آزادی دلچسب برای شان شده. هر آتشی بخواهند می‌سوزانند. برق کل ساختمان را قطع می‌کنند. توی استخر مسافرخانه ماهی مرده می‌اندازند. به پیرزن همسایه که لخت مادرزاد توی استخر حمام آفتاب می‌گیرد دزدکی نگاه می‌کنند و می‌خندند. بابی (مدیر مسافرخانه) را مسخره می‌کنند (بهش می‌گویند بابی بوبی) و ساختمان‌های متروکه‌ی را به آتش می‌کشانند. 
زندگی شاد بچه‌ها در تضاد با دغدغه‌های فقر والدین‌شان است. مادر مونی برای پرداخت اجاره‌ی مسافرخانه با مشکل مواجه است. شغل ندارد. پول در نمی‌آورد. عطر قلابی به توریست‌ها می‌فروشد. اما این درآمد هم کفاف نمی‌دهد. دنیای فقیرانه‌ی زندگی بچه‌ها و مادرهایشان با دنیای شاد و پر از پول توریست‌هایی که به دیزنی‌لند و ساحل فوریدا می‌آیند در تضاد است. تضادهایی که انگار جدا از هم‌اند. انگار فقر ساکنان آن مسافرخانه بر پولداری آدم‌های خوش دیزنی‌لند تأثیر نمی‌گذارد. انگار نگرانی‌ها و بی‌پولی مادرها بر شادی بچه‌ها تأثیر نمی‌گذارد. اما می‌گذارد... خیلی هم می‌گذارد....
مادر مونی (هیلی) از زور بی‌پولی به ایده‌ی تن‌فروشی می‌رسد. توی خانه از خودش عکس‌های لختی می‌گیرد و توی سایت‌ها می‌گذارد و مشتری پیدا می‌کند. وقت‌هایی که مشتری می‌آید مونی را می‌فرستد حمام و صدای ضبط را بلند می‌کند. با پول این کار به یک نان و نوای موقتی می‌رسد. اما این نان و نوا کاملا موقتی است. او به خاطر فقر و بی‌کاری، به خاطر بی‌خانمان نشدن، به خاطر فراهم کردن سقفی برای خودش و مونی سراغ این ایده رفته. اما ایده‌اش لو می‌رود. مأمورهای ایالتی به سراغش می‌آیند و تصمیم می‌گیرند مونی را از او بگیرند...
سکانس پایانی فیلم آدم را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مونی از مأمورهای ایالتی فرار می‌کند و سراغ جنسی توی مسافرخانه‌ی بغلی می‌رود. او را می‌بیند و می‌زند زیر گریه. می‌گوید ممکن است این آخرین باری باشد که هم را می‌بینیم. جنسی هم که یک دختر کوچولو مثل او است دستش را می‌گیرد. شروع می‌کنند به دویدن. می‌دوند و می‌دوند. می‌روند توی دیزنی‌لند. تمام آدم‌های آن جا شادند و مشغول خوشگذرانی. اما این دو دختر کوچولو که دست در دست هم دارند می‌دوند غمگین‌ترین دختران عالم‌اند. تضاد وحشتناکی که بین آدم‌های توی دیزنی‌لند و حال و هوای این دو دخترکوچولو وجود دارد عجیب آدم را به فکر فرو می‌برد...
مونی و جنسی شاد بودند. بری از دنیای غمگین والدین‌شان بودند. انگار فقر والدین‌شان چیزی جدا از شادی آن‌ها بود. اما در انتهای فیلم آن‌ها هم غمگین بودند. خیلی غمگین بودند. جامعه‌ی توی دیزنی‌لند شاد بودند. انگار آن‌ها بری از دنیای غمگین این دو دختربچه بودند... ولی نخواهند بود...
فیلم از نظر پرداخت شخصیت‌ها و شروع و پایان فوق‌العاده بود. آن‌قدر طبیعی بود که من فکر کردم یک مستند دیده‌ام. یک مستند از زندگی چند خانواده‌ی فقیر در دل یک منطقه‌ی توریستی و پول‌خرج‌کنی. 
 

حسین آقا

از جمعه تا به حال، «حسین آقا» رهایم نکرده. بدجوری رفته توی مخم. دیروز صبح یادش افتاده بودم. بهش می‌گفتم: حسین آقا چرا زدی خودتو کشتی؟ حسین آقا مگه تو زن نداشتی؟ مگه زنت اون قدر دوستت نداشت؟ حسین آقا تو که بی‌خیال بودی. تو که خونسردترین موتورسوار این شهر بودی. چرا زدی خودتو کشتی؟ لحنم هم شبیه لحن علی بود. یک جور حالت من خیلی چاکرت هستم حسین‌آقا.
امشب یادم آمد که قبلا حسین‌آقا را دیده بودم. توی کلیپ پیش‌درآمد علی عظیمی دیده بودمش. امشب دوباره کلیپ را نگاه کردم. بله. خودش بود. دقیقه‌ی ۲ و ثانیه ۳۵ به اندازه‌ی ۱ ثانیه در کلیپ حضور داشت. سوار بر موتورش، با همان چهره‌ی سنگی و خونسرد داشت موتورش را به آرامی می‌راند و زنش پشتش نشسته بود صورتش را گذاشته بود روی شانه‌اش... 
«طلای سرخ» را باید خیلی سال پیش می‌دیدیم. عباس گفته بود که ببینم. بعد از این که داستان «عبور من از خیابان‌های پرسایه» را نوشتم و برای بچه‌های ۲۸ خواندم، عباس گفت تو باید فیلم طلای سرخ را هم ببینی. آن زمان‌ها خوب داستان می‌نوشتم. داستان آدم‌هایی را می‌نوشتم که از من دور بودند. من بودند. اما من نبودند. این روزها داستان نمی‌نویسم. و چه کار بدی می‌کنم. داستان نوشتن آدم را از خودش دور می‌کند و به خودش نزدیک می‌کند... 
۸۳ یا ۸۴ بود که داستان را نوشتم. آن موقع برای مجله‌ی ادبیات داستانی فرستادم به گمانم داستان را. سال‌ها بعد دیدم آن داستان را توی یکی از سایت‌های متعلق به مجموعه‌ی حوزه‌ی هنری منتشر کرده‌اند. گیر ندادم دیگر... هنوز هم هست داستانش. داستان یک پیک موتوری خاص که در یک رستوران کار می‌کند و عقاید عجیب غریب خودش را دارد... 
عباس گفته بود که تو باید «طلای سرخ» را هم ببینی... «طلای سرخ» هیچ وقت در هیچ سینمایی اکران نشد. ساخت سال ۱۳۸۱ است. آن‌ سا‌ل‌ها توی هیچ سینمایی نشد که ببینمش. اینترنت هم مثل امروز نبود که به راحتی گیر بیاورم فیلم. رفت و رفت تا جمعه‌ی این هفته که به سرم زد ببینمش... از شروعش خوشم نیامد. یک کم هم به نظرم ناشیانه آمد. وقتی فیلم شروع شد اول تو نخ صحنه‌های تهران ۱۸-۱۹سال پیش بودم. بعد یکهو دیدم اسیر حسین آقا شده‌ام... حسین آقای که اول فیلم یک دزد بود و با علی ‌آقا کیف می‌زدند. ولی نمی‌دانم چرا نفرت‌انگیز نیامد برایم. به خاطر صداقت و معصومیت علی آقا توی دید زدن زن‌های تهران بود یا صدای خونسرد حسین آقا؟ جلوتر وقتی فهمیدم که حسین ‌آقا جانباز جنگ است دیگر عاشقش شدم. اول فیلم آخرش را نشان داده بود. از همان لحظه‌ای که حسین آقا پیتزا برد دم خانه‌ی فرمانده‌ی زمان جنگش و آشنایی داد دوست داشتم که فیلم هرگز به آن آخر لعنتی‌اش نرسد... 
حسین آقا موتورسوار...پیک موتوری رستوران شاندیز تهران. مرد تنهای شب... کسی که از کار کردن در فضاهای بسته متنفر است. کسی که سکوت شبانه‌ی تهران و پرسه زدن‌ با موتورش در خیابان‌های تهران را دوست دارد. کسی که فقط نگاه می‌کند و خونسرد است. به خطر زخم‌های جنگش کورتون می‌خورد. صورتش باد کرده است. اما انگار این مرد از هیچ کس هیچ طلبی ندارد. انگار فقط دوست دارد که نگاه کند. فرمانده‌ی سابقش را ببیند که پولدار شده و مهمانی‌ شاد و خوشحالی می‌گیرد و با شناختن او بهش ترحم می‌کند و البته سریع از سر بازش می‌کند. پلیس‌ها را ببیند که برای دستگیر کردن جوان‌های توی یک پارتی شبانه چه کارها که نمی‌کنند و مردم را به چه زحمت‌ها که نمی‌اندازند. سرباز ۱۵ساله را ببیند که به جای برادر ۲۰ساله‌اش آماده سربازی و تفنگ دستش داده‌اند. همکار موتورسوارش را ببیند که رفته زیر کامیون و خونین و مالین شده. پولداری و رفاه آدم‌های بالانشین را ببیند. بدبختی و فلاکت آدم‌های پایین‌نشین را ببیند. ببیند و ببیند و هیچ نگوید و خونسرد باشد. آرام باشد. خیلی آرام... با موتورش از خیابان‌ها و بزرگراه‌ها عبور کند و عبور کند...
حسین آقا از آن آدم‌هاست که ناراحت نمی‌شوند، ولی اگر ناراحت شوند خیلی ناراحت می‌شوند... پیرمرد طلافروش او را ناراحت کرده بود.. روی مخش رفته بود. تحقیرش کرده بود. تمام این شهر تحقیرش کرده بودند. ولی او خونسرد و بی‌خیال بود و فقط تحقیر پیرمرد را نتوانسته بود تاب بیاورد. 
طلای سرخ خیلی تهران داشت. تهران از دریچه‌ی دید حسین‌آقای موتورسوار... بعد از دو روز هنوز حسین ‌‌آقا توی ذهنم است. چه قدر این حسین آقا خوب بود... صبحی از گوگل پرسیدم که آیا بازیگر نقش حسین‌آقا فیلم دیگری هم بازی کرده و فهمیدم که نه بازی نکرده. همین یک فیلم بوده و بس... مرد تنهای شب بوده و بس...
 

سر وقت

نشستم به دیدن فیلم «این تایم»... به فارسی ترجمه کرده‌اند «سر وقت». از آن فیلم‌های آخرالزمانی بود که بشریت را دستکاری می‌کنند. این فیلم‌ها و کتاب‌های آخرالزمانی که توی هر کدام یک جایی از آدم را دستکاری می‌کنند و یک سری‌ ویژگی‌هایش را برجسته و تضعیف می‌کنند جذاب‌اند. خیلی جذاب‌اند.
چند وقت پیش کتاب «بخشنده» را دوباره‌خوانی کرده بودم. دلم می‌خواهد فیلمش را هم ببینم راستش. آن هم از آن داستان‌های آخرالزمانی بود که تویش بشر را دستکاری کرده بودند. توی «بخشنده» مهم‌ترین ویژگی دستکاری بشر گرفتن رنج انتخاب کردن از او بود. بشر مجبور نبود انتخاب‌های دشوار و درست و غلط داشته باشد. مجبور نبود زیر بار سنگین تصمیم‌های اشتباه کمر خم کند. و این‌که رابطه‌اش با طبیعت محدود شده بود. دیگر مجبور نبود برف و یخ‌بندان را تحمل کند. توانسته بود یک زندگی خیلی عادی را طراحی کند.
ایده‌ی دستکاری بشریت توی فیلم «سر وقت» عمر بشر بود. توی فیلم هر کس می‌توانست به راحتی تا ۲۵ سال زندگی کند. اما بعد از ۲۵ سال باید زمان می‌خرید. هر چه‌قدر می‌توانست بیشتر زمان بخرد بیشتر زنده می‌ماند و هر وقت که زمانش تمام می‌شد یکهو می‌مرد. زمان تبدیل به یک کالا شده بود. آدم‌ها کار می‌کردند تا زمان بخرند. بلیط اتوبوس ۱ ساعت از زندگی بود. می‌خواستند گران کنند می‌کردند ۲ ساعت از زندگی یک فرد. قیمت یک ماشین خیلی لوکس ۴۹سال بود. آدم‌ها با بخشش دقایق عمرشان به هم نیکی می‌کردند. آدم‌ها سر زمان باقی‌مانده از عمرشان قمار می‌کردند. آدم‌ها از بانک زمان قرض می‌گرفتند و با بهره پس می‌دادند...
این ایده‌ی فیلم بدجوری من را گرفت. البته نیم ساعت اول فیلم صرف این ایده شده بود. بقیه‌اش می‌‌رفت وارد فاز جامعه و سیستم حکومتی می‌شد. آدم‌ها در ناحیه‌های زمان‌بندی مشخصی زندگی می‌کردند. نیوگرینویچ که پولدارنشین‌ترین ناحیه‌ی زمانی بود، جایی بود که در آن آدم‌ها بالای ۱۰۰سال ذخیره‌ی زمان داشتند. در نواحی فقیرنشین آدم‌ها می‌دویدند تا از زمان باقی‌مانده استفاده کنند. چون عمر کمی به دست می‌آوردند. اما در نیوگرینویچ آدم‌ها هیچ عجله‌ای نداشتند. به راحتی عمر طولانی داشتند. 
فیلم بعد از نیم ساعت اول به شدت هالیوودی می‌شد. از آن هالیوودی‌های اکشن سرگرم‌کننده با مقدار معتنابهی عشق دختر پسری خیال‌انگیز. سرگرمم کرد. شورش پسر فقیر و دختر پولدار فیلم علیه نظم ناعادلانه‌ی جامعه‌شان جذاب بود. منی را که خیلی زود حوصله‌ام سر می‌رود ۲ ساعت پای فیلم نشاند؛ اما الان دارم با ایده‌ی اصلی فیلم توی ذهنم بازی بازی می‌کنم. این که تو ۲۵سال اول را به صورت مجانی زمان داشته باشی. اما بعد از ۲۵سال باید هر روز زندگی‌ات را بسازی. هر چه‌قدر بیشتر بسازی بیشتر زنده می‌مانی...
هفته‌ی پیش داشتم یک مقاله‌ی گیمیفیکیشن می‌خواندم راجع‌به نحوه‌ی نمره‌دهی در یک کلاس درس. نکته‌ی جالبی گفته بود. اکثر معلم‌ها نمره‌های کلاسی را از ۲۰ می‌سنجند و می‌گویند این ۲۰نمره شامل ۴ نمره تکلیف و ۶نمره میان‌ترم و ۸ نمره پایان‌ترم و فلان‌قدر فعالیت کلاسی و... است. بعد کلاس که شروع می‌شود از ۲۰نمره‌ی هر کس شروع به کم کردن نمره می‌کنند. تمرین اول ۱ نمره داشت، انجام نشد، ۱ نمره پر. تمرین دوم ۲نمره. انجام نشد. ۲نمره پر و... نویسنده گفته بود که باید برعکس کار کرد. اگر می‌خواهید دانش‌‌آموزان‌تان انگیزه داشته باشند نباید نمره‌ها کم شوند. باید که نمره‌ها زیاد شوند. هیچ وقت نگویید از ۲۰ نمره فلان‌قدر فلان کار. بلکه باید برای هر کار خوب یک امتیاز به ذخیره‌ی فرد اضافه کنید. اگر فلان تمرین را انجام بدهد ۱ نمره اضافه می‌شود. اگر بهمان کار را کند ۳نمره. اگر با بچه‌های دیگر همکاری کند و همگی با هم بتوانند یک کار را بکنند برای هر کدام ۲نمره اضافه می‌شود و... خلاصه می‌گفت که باید با اضافه کردن معنادار کرد. 
ایده‌ی بعد از ۲۵ سال باید عمرت را خودت اضافه کنی هم یک چیز توی همین مایه‌ها بود. غالبا این گونه گفته می‌شود که آدمیزاد ۶۰سال-۷۰ سال بیشتر عمر نمی‌کند. آدمیزاد فکر می‌کند که حالا فرصت هست. پس کاری نمی‌کند. آن قدر کاری نمی‌کند که عمرش به پایان می‌رسد. بی آن که خودش بفهمد. مثل این می‌ماند که تو یک ساعت شنی بزرگ را جلویت بگذاری و به ریزش سنگ‌ریزه‌ها از سوراخ باریک نگاه کنی و به خودت بگویی هنوز خیلی مانده. زمان می‌گذرد و تو تنها کاری که انجام می‌دهی خیره شدن به عبور سنگ‌ریزه‌ها از سوراخ باریک است. اگر هم بفهمی که سنگ‌ریزه‌های زیادی رفته‌اند به خودت می‌گویی دیگر رفته‌اند. اما اگر تو آن را بسازی. اگر برای ساعت ساعت اضافه شدن آن زحمت بکشی نمی‌نشینی به تماشای عبور سنگ‌ریزه‌ها...
در مورد شبانه‌روز هم همین‌طور است. آدم فکر می‌کند صبح هست، ظهر هست، شب هم هست. پس هی به تاخیر می‌اندازد و کاری نمی‌کند. فکر می‌کند روز هست. ولی اگر قرار باشد روز را خودت بسازی، اصلا بدین بی‌معنایی سپری نخواهی کرد... نمی‌دانم. ایده‌ی جالبی بود برای بازی بازی کردن ذهن آدم.
 

عاشق چخوف بود!

تا هفته پیش از سهراب شهید ثالث فیلمی ندیده بودم. یک بار تلویزیون طبیعت بی جانش را نشان داده بود. 15 دقیقه ای از فیلم را دیده بودم. کند بود و رهایش کرده بودم. هفته ی پیش توی دانشگاه تهران فیلم "در غربت"ش را نمایش دادیم. در غربت یک فیلم مهاجرتی بود: حضور مهاجران ترک در آلمان سال های دور. به بهانه ی موضوع مهاجرت نشستیم به تماشای فیلم. 

فیلم کندی بود. شرط می بندم اگر قرار بود تنهایی بنشینیم به تماشای فیلم خسته می شدیم. وسطش یا رها می کردیم یا می زدیم جلو و فیلم را سگخور می کردیم. ولی 20-30 نفری نشستیم و فیلم را نگاه کردیم. کیفیت فیلم بد بود. خب، ساخت 1354 بود و نسخه ی باکیفیتش هم موجود نبود. زبان فیلم آلمانی بود و دیالوگ ها کم و ساده بودند. جوری که زیرنویس انگلیسی فیلم کسی را اذیت نمی کرد و همه می فهمیدند. دور همی فیلم دیدن خوبی اش این است که رها نمی کنی.

در غربت اولین فیلمی بود که سهراب شهید ثالث در آلمان ساخت. قبلش توی ایران چند تا فیلم سفارشی برای وزارت فرهنگ ساخته بود و دو تا فیلم هم برای دل خودش: یک اتفاق ساده و طبیعت بی جان. دو تا فیلمی که با آن ها سبک خاص خودش را پید اکرده بود. داشت سومین فیلمش را در مورد بچه های یک پرورشگاه توی میدان گمرک می ساخت که چوب لای چرخش گذاشتند. رئیس پرورشگاه دوست نداشت که شهیدثالث در مورد پرورشگاهش فیلم بسازد. مخالفت کرد. جنس مخالفتش هم مثل این روزهای مدیران ما بود: امنیتی کردن موضوع. برای شهید ثالث پرونده ی امنیتی ساختند و ساواک را انداختند به جانش. شهید ثالث هم اهل سیاست و بازی نبود. فرار را بر قرار ترجیح داد و رفت به آلمان. 

در غربت اولین فیلمی بود که در آلمان ساخت. و چه فیلم تلخی بود. شهید ثالث اصلا اهل حال دادن و جذب کردن مخاطب نیست. حقیقت تلخ زندگی و غربت یک کارگر ترک در جامعه ی آلمان را به رخت می کشد. فیلم کند پیش می رفت. تکرار زیاد داشت. درست مثل حقیقت زندگی حسن، کارگر ترک فیلم.

بعد از فیلم محمدحسین میربابا از فیلم بیشتر گفت: فیلمی که از 11 سکانس تشکیل شده بود. سکانس کارگر ترک در کارخانه ی پرسکاری یکی در میان در فیلم تکرار می شد. فیلم با نمای بسته ای از حسن در کارخانه ی پرسکاری شروع می شود. اول فقط قطعه ای را می بینیم که پرس می شود و زائده هایش دور ریخته می شود. بعد دوربین کمی فاصله می گیرد و صورت حسن را نشان می دهد و سپس دورتر می رود و حسن را در کارخانه ی پرسکاری مشغول به کار نشان می دهد. او در نمای باز کارخانه تنهاست. کارخانه ای که از نظر بصری هیچ زیبایی ای ندارد. گویی قطعات فلزی که حسن مشغول پرس کردن شان است، مهاجران ترک در جامعه ی آلمان اند. آن ها پرس می شوند، تحت فشار قرار می گیرند و زائده هایشان گرفته می شود و دور ریخته می شود تا به قطعه فلزی که به درد آلمانی ها بخورد تبدیل بشوند.

نمای آخر فیلم هم باز هم در کارخانه است. اما این بار اتفاقی افتاده است... اگر در شروع فیلم حس را از روبه رو و به چهره می بینیم در نمای آخر فیلم او غریبه ای است که دارد به کار ادامه می دهد. نمای پایانی فیلم او را از پشت نشان می دهد. دیگر چهره ندارد..

راستش درک اتفاق آخر فیلم از جنس داستان کوتاه های سلینجر بود. کل داستان در غربت این است: حسن کارگر ترکی است که در یک کارخانه ی پرسکاری در آلمان کار می کند. زندگی او تکراری و اندوهناک است. هیچ زنی در زندگی اش نیست. تلاش هایش برای ارتباط برقرار کردن با آلمانی ها بی سرانجام است. در یک خانه با چند نفر کارگر ترک دیگر زندگی می کند. در آخر فیلم، هم اتاقی اش آلمان را رها می کند و برمی گردد به ترکیه.

قبل از این که میربابا از راز نحوه ی تصویربرداری سهراب شهید ثالث و آن تکانه ی آخر فیلم بگوید، برایم دوست داشتنی ترین صحنه های فیلم پیاده روی های حسن در پارک بود. به خصوص آن صحنه ای که بانویی زیبا را نشسته بر نیمکتی مشغول کتاب خواندن دیده بود. خواسته بود سر صحبت را با او باز کند. چند تا جمله ی کلیشه ای که به آلمانی یاد گرفته بود بر زبان رانده بود. اما بانو به او گفته بود که من شوهر دارم و محلش نگذاشته بود. حسن با آن چهار تا جمله ی آلمانی اش ناکام مانده بود. دوباره کار کرده بود. پول گرفته بود. در سکانس بعدش دیگر زیبایی عشق را تکرار نکرده بود. با دوستش رفته بود به یک فاحشه خانه. اما با این که پول داشت راهش نداده بودند. چون یک کارگر ترک بود در جامعه ی آلمان. ولی بعدش دیدم لعنتی ترین صحنه های فیلم همان صحنه های کار کردن حسن در کارخانه بوده اند.

صحنه های ملال انگیز کارخانه برایم قبل از رمزگشایی کرخت کننده بودند. اما وقتی فهمیدم شهید ثالث با زبان دوربین چه حرف بزرگی را رسانده، خوش خوشانم شد.

امروز سالمرگ سهراب شهید ثالث است. کارگردانی که عاشق آنتوان چخوف بود. آن قدر عاشق که یکی از فیلم های مستندش در مورد چخوف باشند و حاضر نباشد هیچ بازیگری را در نقش چخوف بپذیرد. بگوید خود عکس ها و نوشته های چخوف در فیلم من نقش چخوف را بازی می کنند. فیلم های کندش را نباید تنهایی به تماشا نشست. فیلم هایش از آن ها هستند که باید گروهی به تماشایشان بنشینی. باید با همراهانی به سراغ فیلم هایش بروی و معناها را استخراج کنی...

Lögndagen

 

سازمان جهانی مهاجرت یک فستیوال جهانی فیلم برگزار می‌کند با موضوع مهاجرت و مهاجران. همین جوری داشتم به فیلم‌های سال 2018 آن نگاه می‌کردم. انتظار داشتم یکی دو تا فیلم از ایران حتماً ببینم. هم در مورد ایرانیان جلای وطن کرده و هم در مورد مهاجران حاضر در کشور ایران. از آن موضوعات است که ایران در سطح جهان قصه‌ها دارد برای گفتن و روایت کردن.

و یافتم. یک فیلم ایرانی یافتم. اسمش سوئدی بود ولی: Lögndagen. از گوگل که پرسیدم گفت معنی اسمش می‌شود دروغ روز. یک فیلم ایرانی ساخت کشور سوئد. در تریلر فیلم بازیگرها فارسی حرف می‌زدند. خلاصه‌ی فیلم را که خواندم خیلی خوشم آمد. از آن موضوع‌های لعنتی است که محمد چند هفته‌ی پیش برایم تعریف کرده بود و به هم گفته بود حتماً یک گوشه‌ی مغزم داشته باشمش: زن و شوهرهایی که مهاجرت می‌کنند.

خلاصه‌ی فیلم این است: لیلی و مهیار یک زن و شوهر ایرانی‌اند که به سوئد مهاجرت می‌کنند. لیلی در جامعه‌ی سوئد زودتر حل می‌شود، تحصیلاتش را ادامه می‌دهد و شکوفا می‌شود. اما مهیار به خاطر شوک فرهنگی و موانع زبانی نمی‌تواند از سابقه‌ی مهندسی‌اش در ایران استفاده کند و شغلش می‌شود پخش روزنامه در شهر. لیلی روز به‌روز شکوفاتر می‌شود، اما مهیار در خود فرو می‌رود. یکهو لیلی و مهیار می‌بینند که همه چیز زندگی مشترکشان برایشان چالش شده است: گوشت کباب، فیس بوک، سوءتفاهم‌ها... اما آیا رابطه‌ی آن‌ها دوام می‌آورد؟

توی تریلی فیلم هم لیلی رو به دوربین یک سؤال عمیق را می‌پرسد؛ از آن سؤال ها که در زنگار گذشت زمان و گردباد تغییرات به ذهن آدم‌های توی رابطه می زند: تو واقعاً منو دوست داری؟!

محمد هم همین را تعریف می‌کرد: زن و شوهرهایی که از ایران مهاجرت می‌کنند و یکی‌شان زودتر در فرهنگ جامعه‌ی مقصد حل می‌شد. یکی‌شان زودتر تغییر می‌کند. یکی‌شان به قول محمد زودتر وا می‌دهد. حالا اگر این یک نفر مرد داستان باشد خودش یک مثنوی است واگر زن داستان باشد یک مثنوی دیگر...

بدجور هوس کردم که فیلم Lögndagen را ببینم. آیا رابطه‌ی آن‌ها دوام می‌آورد؟

توی ذهن خودم هم چند تا داستان اینجوری هست. ولی دور است. دورادور روایت‌هایی جسته گریخته از آدم‌هایی که روزگاری می‌شناختم. اگر فیلم خوبی باشد می‌توانم توی ذهنم باهاش مسئله را حلاجی کنم.

 

با اخلاق چه کنیم؟!

اکسدوس را قبل از جشنواره‌ی سینما حقیقت دیده بودم. در یک اکران تقریباً خصوصی در دانشگاه علامه طباطبایی. داغ داغ بود. تازه از تدوین درآمده بود. دانشگاه علامه طباطبایی اسپانسر فیلم بود. به همین خاطر در اولین قدم بهمن کیارستمی فیلم را برای اساتید آن جا به نمایش درآورده بود. به من هم گفته بود که بیا. من را به عنوان یک فعال حوزه‌ی مهاجران در ایران یادش بود.

رفتم. محل پخش فیلم سالن دفاع پایان نامه‌های دانشکده ارتباطات علامه بود.  فیلم را از تلویزیون 40 اینچ توی اتاق دیدیم. وسط فیلم سیستم صوتی اتاق دچار مشکل شده بود و فیلم بی صدا. دیدن بهمن کیارستمی نگران که داشت از مشکل به وجود آمده عصبانی می‌شد و این طرف آن طرف می‌رفت تا هر چه زودتر مشکل را رفع کند من را یاد این حقیقت انداخت که فیلم‌ها، داستان‌ها، کتاب‌ها و... برای خالقشان حکم بچه را دارد. دوستش دارند. برای بالندگی‌اش از خودشان می‌گذرند. دوست ندارند خط روی پوست بچه‌شان بیفتد. همان روز از فیلم کلی خوشم آمده بود. همین جور نگاه می‌کردم و تند تند توی موبایلم داستان‌ها را می‌نوشتم که یک وقت یادم نرود. 

کیارستمی دوربینش را کاشته بود توی اتاقک اردوگاه امام رضای جاده خاوران: نقطه‌ی آخر حضور مهاجران بدون مدرک در ایران؛ مهاجران بدون مدرکی که می‌خواستند برگردند افغانستان یا دستگیر شده بودند و باید دیپورت می‌شدند به افغانستان. تک تک می‌آمدند و انگشت نگاری و ثبت مشخصات می‌شدند برای بازگشت. متصدی ثبت اطلاعات هم چند تا سؤال ازشان می‌پرسید و والسلام. اکسدوس حاصل همین سؤال و جواب‌های کوتاه در اردوگاه بود. در فیلم 78 دقیقه‌ای اکسدوس بیش از 60 نفر از مهاجران سؤال و جواب می‌شدند و هر کدام شان داستانی داشتند و قصه‌ای و روایتی. روایتی که در فیلم 2 دقیقه‌ای بود، ولی در واقع یک زندگی بود.

آهنگ فیلم که باعث شده بود اسم فیلم اکسدوس بشود هم برایم جالب بود. آن روز توی سالن دفاع سرچ زده بودم. گوگل برایم اول اکسدوس به معنای پرده‌ی فرود در تراژدی‌های یونانی را آورد. بعد خود کیارستمی گفت که اکسدوس نام کتاب دوم تورات است: جایی که قوم بنی اسرائیل از بردگی در مصر به تنگ آمدند و مهاجرتی بزرگ از مصر به صحرای سینا را شروع کردند. بعد که یک متن در ستایش فیلم نوشتم از همین‌ها استفاده کردم.

حدس می‌زدم که توی جشنواره‌ی سینما حقیقت هم این فیلم جایزه بگیرد. نرفتم جشنواره. تجربه‌های چند سال گذشته به من می‌گفت که فیلم‌های خوب آن قدر شلوغ می‌شوند که نمی‌شود با طیب خاطر به تماشایشان نشست. اکسدوس را که دیده بودم. بی خیال بقیه فیلم‌ها شدم. ولی پیگیر بودم. اکسدوس جزء پرتماشاگرترین فیلم‌های جشنواره شده بود. از آن طرف نقد و تحلیل‌های فراوانی هم در موردش نوشتند. خیلی‌ها یاد مشق شب عباس کیارستمی افتاده بودند. خود بهمن کیارستمی هم گفت که این فیلم ادای دینی به مشق شب بوده. مثل نمایشگاه عکس فتوریاحی در مورد اکسدوس هم هوشمندی بهمن کیارستمی تحسین خیلی‌ها را برانگیخته بود. از آن طرف کارگردان‌ها و اهالی فرهنگ افغانستانی و مهاجران حاضر در ایران اصلاً از فیلم راضی نبودند.

سامره رضایی بازیگر افغانستانی در یک نوشته‌ی مفصل به فیلم پرداخته و جمع بندی کرده بود که ما افغانستانی‌ها باز هم تحقیر شدیم... غلامرضا جعفری که کارگردان افغانستانی با استعدادی است و در ایران بزرگ شده و فیلم می‌سازد هم به فیلم بهمن کیارستمی توپیده بود.

به نظرم نقدهای افغانستانی‌ها به این فیلم وارد نبود. این که چرا این فیلم فقط طبقه‌ی فرودست افغان‌ها را به عنوان مهاجر نشان داده به خاطر این است که اردوگاه امام رضا مختص مهاجران بدون مدرک است. معمولاً در بین مهاجران بدون مدرک مهاجر تحصیل کرده و طبقه بالا کمتر یافت می‌شود خب. این که این فیلم گاه گداری طنز دارد به خاطر مسخره کردن نیست. فیلم به هیچ وجه داوری نمی‌کند. اکسدوس یک روایتگر بی طرف تمام عیار است.

بهمن کیارستمی جایزه‌ی بهترین کارگردانی بخش بین الملل جشنواره‌ی سینما حقیقت را با اکسدوس به دست آورد. اما در مورد اکسدوس یک مسئله‌ای وجود دارد که واقعاً نمی‌دانم چه بگویم. این مسئله در همان اکران خصوصی دانشگاه علامه طباطبایی هم مطرح شد. در نقد خانم سامره رضایی هم به نظرم تنها ایراد وارد به فیلم همین مسئله بود: اخلاق رسانه.

بیش از هر مسئله‌ای به نظرم باید برای خود بهمن کیارستمی این یک سؤال عجیب باشد: آیا به اکران گذاشتن اکسدوس کاری اخلاقی است؟ نه... فیلم هیچ صحنه‌ی خاصی ندارد. جنسیت به شکل غیراخلاقی آن مطرح نیست. اتفاقاً یکی از به یادماندنی‌ترین صحنه‌های فیلم برای من همان صحنه‌ای است که زن و شوهری افغانستانی می‌خواهند برگردند به افغانستان؛ خانم ماجرا مدرک اقامت قانونی در ایران دارد. مدرکی که برای افغانستانی و مهاجر جماعت خیلی ارزش دارد. اما شوهرش این مدرک را ندارد. متصدی تشخیص هویت اردوگاه می‌پرسد که خانم، شما می‌توانید در ایران بمانید. چون مدرک دارید. آیا با داشتن مدرک باز هم می‌خواهید برگردید افغانستان؟ خانمه حتی لحظه‌ای درنگ نمی‌کند و سریع می‌گوید شوهرم از هر چیز مهم‌تر است برای من... لبخند پیروزمندانه‌ی شوهرش قابی بود از خوشبخت‌ترین آدم روی زمین.

مسئله‌ی اخلاقی فیلم اکسدوس این است که بعضی از کسانی که ماجراها و گفته‌هایشان را به تماشا می‌نشینیم خبر ندارند که قرار است از آن‌ها یک فیلم مستند بلند خیلی خفن ساخته شود. در بعضی صحنه‌ها معلوم است که سوژه از حضور دوربین خبر دارد. اما در بعضی صحنه‌ها سوژه از وجود دوربین فیلمبرداری بی خبر است و فکر می‌کند که دوربین‌های جلو و پشت سرش همان دوربین‌های ثبت چهره و تشخیص هویت‌اند. راستش نمی‌دانم خودم بودم چه کار می‌کردم. خودم را جای بهمن کیارستمی که می‌گذارم می‌بینم در آن صحنه‌ها سوژه‌ی فیلم کسی است که قدرت تشخیص بالایی ندارد. اگر به او بگویی که فیلم دارد گرفته می‌شود باز هم نمی‌تواند تشخیص بدهد که باید اجازه بدهد یا ندهد. اصلاً برایش مهم نیست. ولی باز مسئله‌ی اخلاق و کرامت انسانی مطرح است. حتی اگر طرفت نفهمد که چی به چی است تو این حق را داری که از او استفاده کنی؟

از طرف دیگر کلیت فیلم است. بهمن کیارستمی به محیطی وارد شده و از سوژه‌ای فیلم ساخته که یکی از ممنوع‌ترین مکان‌ها برای اکثر مستندسازان و فیلم سازان است. جایی که در اختیار وزارت کشور است. این که این اجازه به بهمن کیارستمی داده شده تا این فیلم را بسازد یک فرصت برای همگان است. برای مایی که داریم فیلم را می‌بینیم هم یک فرصت است. اگر قرار بر رعایت اخلاق برای تک تک سوژه‌های فیلم بود، به احتمال زیاد ما از دیدن این فیلم و داستان یک اردوگاه خروج مهاجران بدون مدرک در ایران محروم می‌شدیم. آگاهی ما از داستان‌های خروج مهاجران افزایش پیدا نمی‌کرد. بسته ماندن درهای اردوگاه بازگشت امام رضا (ع) به روی ذهن‌های ما غیراخلاقی نیست؟

نمی‌دانم راستش. بهمن کیارستمی مسئله را این جوری پیش خودش حل کرده که من می‌خواهم این فیلم را فقط در اکران‌های دانشگاهی در ایران به نمایش بگذارم؛ ولی برای من باز مسئله پابرجا و حل نشده است: اکسدوس یک فیلم غیراخلاقی نیست؟!

 

این هم یک جور قهرمان است خب!

از فیلم شعله‌ور حمید نعمت‌الله خوشم آمد. ضدقهرمان فیلم و تمام پلشتی‌هایش را می‌توانستم درک کنم. شاید بیش از هر چیز از الگوی سفر فیلم خوشم آمد. الگویی که من را به‌شدت یاد ساختار سفر قهرمان انداخت. 

جوزف کمپبل اسطوره‌شناس بزرگ قرن بیستم بود. او بعد از مطالعه‌ی داستان‌های اساطیری ملل مختلف به این نتیجه رسید که همه این افسانه‌ها از یک الگوی خاص پیروی می‌کنند و تنها قهرمانان داستان است که چهره‌ها، خواسته‌ها، آرزوها و ویژگی‌های شخصیتی‌شان تغییر می‌کند. کتابی نوشت به نام قهرمان هزارچهره که ناظر بر همین ویژگی بود.

بیشترین بهره از این کتاب را صنعت سینما برد. فیلم‌نامه نویسان و فیلم‌سازان بسیاری در اقصی نقاط جهان این ساختار را در فیلم‌هایشان به کار بردند. بسیاری از فیلم‌های موفق دنیا نمونه‌های هیجان‌انگیزی از این ساختار تکرارشونده‌ی قصه‌گویی هستند. هالیوودی‌ها این ساختار را تئوریزه کردند و کتاب ساختار اسطوره‌ای در داستان و فیلم‌نامه نوشته‌ی کریستوفر وگلر یکی از مشهورترین کتاب‌ها در این زمینه است.

ساختار سفر قهرمان در یک داستان 12 مرحله دارد:

1-قهرمان داستان در زمینه‌ی دنیای عادی معرفی می‌شود. کسالت دنیای عادی و تضاد او با این دنیا به نمایش درمی‌آید.

2-قهرمان به طریقی دعوت به ماجرا می‌شود.

3-ابتدا بی‌میل است و دعوت را رد می‌کند و به دنیای عادی بازمی‌گردد. اما...

4-قهرمان با یک مرشد ملاقات می‌کند. مرشدی که در هر داستان به یک چهره در می‌آید. مرشد به قهرمان انگیزه می‌دهد. از تجربه‌هایش می‌گوید و قهرمان را مجاب می‌کند که از دنیای عادی خارج شود.

5-قهرمان از دنیای عادی می‌کند و سفر می‌کند. او از آستانه‌ی اول می‌گذرد و وارد دنیای سفر می‌شود.

6-طی چند آزمون قهرمان دوستان و دشمنانش در سفر و در دنیای جدید را می‌شناسد.

7-او به درونی‌ترین قسمت ماجرا می‌رسد: از آستانه‌ی دوم می‌گذرد و وارد هسته‌ی مرکزی سفرش می‌شود.

8-آزمون سختی را پشت سر می‌گذرد.

9-پس از موفقیت در آزمون سخت جایزه‌ی خود را تصرف می‌کند. (این جایزه می‌تواند کام‌جویی از زنی رؤیایی یا به دست آوردن یک حلقه‌ی جادویی و...) باشد.

10-حال در مسیر بازگشت به دنیای عادی قرار می‌گیرد. دشمنان و شکست‌خوردگان به تعقیب و گریز او می‌پردازند تا انتقام بگیرند.

11- قهرمان از دنیای سفر موفق بازمی‌گردد. از آستانه‌ی سوم می‌گذرد. آزمون کوچکی در مسیر او قرار داده می‌شود که میزان یادگیری‌اش از آن سفر قهرمانانه سنجیده شود. سپس دچار تجدید حیات و تحول شخصیتی می‌شود.

12- قهرمان با یک اکسیر که نعمت یا گنجی است برای خدمت به دنیای عادی و ماحصل سفر او به دنیای عادی بازمی‌گردد.

این یک الگوی کلاسیک ساختار سفر قهرمان است. بسیاری از داستان‌ها و فیلم‌ها به نحوی از این الگو استفاده می‌کنند. بعضی‌ها هم این ساختار را پس‌وپیش می‌کنند. یا بعضی از جاهایش را جرح‌وتعدیل می‌کنند.

به نظرم فیلم شعله‌ور حمید نعمت‌الله هم به نحوی از این ساختار بهره گرفته بود. می‌خواهم بگویم فیلم‌نامه‌ی آن قدرتمند و فکر شده بود. البته به‌صورت کلاسیک از این ساختار بهره نگرفته بود و پس‌وپیش شده بود و دقیقاً درجاهایی که به یک سری از  عناصر این ساختار خوب پرداخته نشده بود ضعف‌ها آشکارشده بود.

خطر لو رفتن داستان فیلم

دنیای عادی برای امین حیایی فیلم همان شروع فیلم است: مردی میان‌سال و شکست‌خورده در همه‌ی زمینه‌ها. زنش از او طلاق گرفته. معتاد است و تحت درمان مصرف ترامادول. هیچ کاری را به سرانجام نرسانده. مردی که مادرش به او سرکوفت می‌زند. در مهمانی‌ها شکست‌هایش را به رخش می‌کشند. خودش به‌شدت احساس بیچارگی می‌کند. بدبین شده است. خسته شده است. پسر نوجوانی دارد که نمی‌تواند نقش پدر را برایش بازی کند.

او کاری پیدا می‌کند. کار در یک گلخانه. کاری که ابتدا آن را رد می‌کند. غرورش به او اجازه نمی‌دهد که زیردست مدیر جوان باشد. اما این یک دعوت به ماجرا است. اول آن را رد می‌کند. اما بعد می‌پذیرد...

اما داستان سفر از جایی شروع می‌شود که او به همراه سایر کارگران گلخانه قرار است بروند به زاهدان: یک مأموریت کاری. به فرودگاه می‌روند. سفر کنسل می‌شود. اما او بی‌خیال سفر نمی‌شود. بلیتش را پس نمی‌دهد. با صاحب‌کار دعوایش می‌شود. پول بلیت را پرت می‌کند توی صورت او و می‌رود به زاهدان. عبور از آستانه‌ی اول و ورود به دنیای جادویی سفر.

تصاویر شهر زاهدان و مسجد بزرگ اهل سنت این شهر به طرزی هیجان‌انگیز این عبور و ورود به دنیای جادویی سفر را نشان می‌دادند.

امین حیایی در این سفر به دنبال چه است؟ رهایی از دنیای عادی. پیدا کردن شغل و پول. فکر کردن به خودش و سؤال‌های بزرگ زندگی‌اش. یکی از بزرگ‌ترین مضمون‌های فیلم پذیرفتن نقش پدری است. امین حیایی از زنش طلاق گرفته. پسرش حالا نوجوان شده است. همه به او می‌گویند که نقش پدری‌اش را بپذیرد. پسرش را پیش خودش بیاورد و کفالت او را بپذیرد. اما او طفره می‌رود. نمی‌خواهد و نمی‌تواند که نقش پدری را بپذیرد.

در جغرافیای زندگی امین حیایی سه زن جای دارند: مادرش، همسر سابقش و وحیده؛ وحیده دختری زابلی است. امین حیایی وقتی به زاهدان می‌رسد برای دریافت قرص ترامادول به یک مرکز ترک اعتیاد در زاهدان می‌رود. مسئول این مرکز وحیده است که به خاطر مریضی پدرش به زابل رفته است. امین حیایی ماجراجویانه از زاهدان به زابل می‌رود. وحیده را در کنار دریاچه چاه دراز می‌بیند و با او وارد رابطه‌ای عاطفی می‌شود.

نقطه‌ضعف فیلم‌نامه‌ی شعله‌ور در مورد همین سه زن است: زن‌هایی که نقش مرشد را برای امین حیایی قرار است بازی کنند؛ به‌خصوص وحیده. اما چون پرداخت خوبی روی این سه زن صورت نمی‌گیرد نقش مرشد در این فیلم ضعیف در آمده بود. اما به‌هرحال وحیده به‌صورت نصفه‌نیمه نقش مرشد را داشت: به امین حیایی میدان می‌دهد که مغازه‌ی پدرش در کنار دریاچه را بگرداند. با هم برنامه‌ی شراکت در یک گلخانه را می‌ریزند. او شخصیتی حمایتگر دارد. پدرش بیمار است. نقش پرستار را برای او بازی می‌کند؛ و همین الگویی ناخودآگاه می‌شود برای امین حیایی که نقش پدری‌اش در قبال فرزند نوجوانش (نوید) را پذیرد.

وحیده یکی از دوستان امین حیایی می‌شود در داستان سفر او. پسرش نوید از تهران به سراغ او می‌آید تا در زابل با او باشد. هم‌زمان با او همکلاسی دوران دبستان امین حیایی هم به زابل می‌آید: کسی که حالا آینه‌ی دق امین حیایی است. هر چه قدر امین حیایی شکست‌خورده او موفق شده است در زندگی: قهرمان غواصی است. 

دو نفر در دریاچه غرق‌شده‌اند و برای بیرون کشیدن جنازه‌شان از اعماق مصطفی (همکلاسی قدیمی امین حیایی) به زابل آمده است. مصطفایی که الگوی نوید پسرش می‌شود و این هم شکستی دیگر برای امین حیایی است. پدری که الگو نیست. شکستی که از دیدگاهش به زندگی می‌آید. دشمن درجه‌ی یک مصطفی می‌شود. منتها نه به‌صورت مستقیم.

می‌رود راننده‌ی مصطفی می‌شود و ازین جاست که کم‌کم وارد درونی‌ترین قسمت‌های سفر امین حیایی می‌شویم. در فیلم حمید نعمت‌الله بخش بازگشت قهرمان وجود ندارد. راستش دشمن بزرگ امین حیایی هم در بیرون از او نیست. در درون او است: هیولای حسرت و شکست و حسادت.

کشمکش‌های او برای جنگ زیرزیرکی با مصطفی و همکارش بخش بزرگی از آزمون سخت ساختار فیلم است. آن سکانسی که امین حیایی هواپیمای کنترلی پسرش را بر فراز کوه‌های زابل به پرواز درمی‌آورد و بعد یکهو از قصد آن را به دل یک صخره می‌کوباند یکی از درخشان‌ترین و تلخ‌ترین سکانس‌های فیلم بود. 

او مصطفی و همکارش را خیلی اذیت می‌کند. همکار مصطفی را راهی بیمارستان می‌کند و مانع از موفقیت آن‌ها می‌شود. به‌عنوان جایزه به دخمه‌های شهر زابل می‌رود و خودش را مهمان وافور و تریاک اصل می‌کند. اما در همین اثنا اصلی‌ترین و تکان‌دهنده‌ترین آزمون فیلم اتفاق می‌افتد: نوید که تحت تأثیر مصطفی عاشق غواصی شده است تصمیم می‌گیرد خودش برود توی دریاچه و جنازه‌ی آن جوان غرق‌شده را بیابد. می‌رود و خودش هم در ته دریاچه گیر می‌کند. مصطفی برمی‌گردد و جان نوید را نجات می‌دهد. هم‌زمان امین حیایی هم از بساط نعشگی اش بلند می‌شود و راه می‌افتد سمت دریاچه. دیر می‌رسد. فیلم پایان تلخی ندارد. نوید نجات پیدا می‌کند. آن‌هم به دست مصطفی. مصطفایی که امین حیایی برای شکست خوردنش از حربه‌ها استفاده کرده بود... 

امین حیایی تکان می‌خورد. سکانس آخر فیلم نمایی از او است: بر درگاه خوابگاهش در کنار دریاچه نشسته است، تنهای تنها و مطمئناً در حال مزه کردن اکسیری که از این سفر به دست آورده: اکسیری که حالا می‌تواند با آن نقش پدر را به کمک بقیه برای نوید بازی کند، اکسیری که با آن می‌تواند به دنیای عادی بازگردد و در جست‌وجوی کار و تلاش وزندگی عادی باشد...

بله... فیلم‌نامه در بعضی جاها می‌لنگید؛ آن هم دقیقاً به خاطر نپروراندن عناصر ساختار اسطوره‌ای به‌صورت تمام و کمال. اما بازهم چون ساختار داشت، چون شخصیت داشت، برایم دوست‌داشتنی بود...

عصبانی نیستم

هشدار: خطر لوث شدن داستان فیلم "عصبانی نیستم". اگر فیلم را دیده‌اید بخوانید.

رفتم "عصبانی نیستم" را نگاه کردم. تنها هم رفتم نگاه کردم. با نوید همذات پنداری شدیدی داشتم. درکش می‌کردم. با گوشت و پوست و خون درکش می‌کردم. عصبانیتش را می‌فهمیدم. درک می‌کردم. "یه کم سوسن گوش بده" بود. نوید محمدزاده خوب بازی می‌کرد. همان علیرضای تئاتر "پچپچه‌های پشت خط نبرد" بود. باران کوثری هم عالی بود. دانشگاه تهران و وقایع 88 فیلم (هرچند خیلی اشاره طور و با سانسور فراوان) نوستالژیک بود. عشق نوید و ستاره و نگاه‌هایشان توی فیلم به همدیگر از آن صحنه‌ها بود که می‌شود به کلیپ "پیش‌درآمد" علی عظیمی اضافه کرد و باهاشان خیال‌بازی‌ها کرد.  ولی فیلم یک‌چیزی کم داشت. یک‌جور دیوانگی کم داشت. یک‌جور دیوانگی از نوع دور موتور ماشین توی ردلاین... 

اولش فکر کردم به خاطر سانسور فیلم است. رفتم سکیدم که پایان‌بندی بدون سانسور فیلم چه بوده. دیدم نه... اگر آن پایان‌بندی را می‌دیدم بازهم جای خالی یک‌چیزهایی توی فیلم اذیتم می‌کرد. جای خالی یک نوع خاص از دیوانگی توی فیلم به‌شدت خالی بود.

آره. نوید دیوانگی کرد. آخر فیلم برگشت آن بچه مزلف پورشه سوار را کتک زد. سراغ صاحب‌کارش رفت و کتک خورد و پولش را گرفت. ولی جنس این دیوانگی از همان جنس دیوانگی اول فیلم بود. اول فیلم هم یک نفر را کتک زد. آخر فیلم هم باز یک نفر را کتک زد... انگار در طول فیلم اتفاقی نیفتاده. انگار فرآیندی طی نشده. 

دوست داشتم نوع خشمش تغییر می‌کرد. اگر اول فیلم خشمش بیرونی بود دوست داشتم آخر فیلم این خشم درونی شود. خیلی درونی شود. آن‌قدر درونی که یک جامعه را از شدت داغ شدنش بخشکاند. ولی این‌طوری نشد. او اول فیلم ریشه‌ی بدبختی‌هایش را در جهان بیرون، در آدم‌های مزخرف بیرون می‌دید. آخر فیلم هم همین نگاه را داشت. دوست داشتم به یک‌جور خودتخریبگری برسد. بتواند به آدم‌های بیرون حتی آن بچه مزلف پورشه سوار لبخند بزند اما از درون خشمگین باشد. از خودش خشمگین باشد. دوست داشتم به یک‌جور باور برسد که آدم‌ها کاره‌ای نیستند. بعد من تماشاگر بیشتر می‌سوختم...

راستش ته فیلم به خودم حتی گفتم: "خوش به حالش. ستاره‌اش کنارش مانده. همه جوره کنارش مانده و رهایش نکرده. باهاش می‌نشیند "قرص من عصبانی نیستم" هم می‌خورد. دیگر یک آدم چه می‌خواهد مگر؟ ستاره چیزی بهش نگفته که برود سر به بیابان بگذارد..." اصلاً همین سر به بیابان گذاشتن را کم داشت. سر به بیابان گذاشتن. با تمام وجود فرار کردن و سر به بیابان گذاشتن و ویران شدن...

به خاطر همین کمبودها بهم نچسبید. عصبانیتم را تمام و کمال بیان نکرد و همین اذیتم کرد. البته که یک دیکته غلط به‌مراتب بهتر از دیکته‌ی نانوشته است. ولی خوب نبود دیگر.

استراحت مطلق

من استراحت مطلق را دوست داشتم. 

کاهانی از معدود کارگردان‌هایی است که در طول عمرم همیشه رفته‌ام سینما و فیلم‌هایش را دیده‌ام. و ازش راضی هستم. به خاطر آن پوچی و تلخی ته ته فیلم‌هایش ازش راضی هستم. 

و از استراحت مطلق هم راضی بودم. برای این‌که در درجه‌ی اول به نظرم سر و ته داشت. اولِ فیلم ترانه علیدوستی را می‌بینیم که دارد خیلی بی‌خیال و ول‌انگارانه در خیابان‌های تهران راه می‌رود. و آخر فیلم هم دوباره همو را می‌بینیم. ولی در آخر فیلم آن طور بی‌خیال و ول‌انگارانه راه رفتنش برایم معنا داشت. خیلی معناها داشت... و سر کار نبودم. 

- تهران مگه فقط مال توئه؟

این جمله‌ای است که اول فیلم ترانه توی دعوایش با شوهرش توی ایستگاه راه‌آهن می‌گوید. استراحت مطلق را دوست داشتم، برای این که تهرانِ این فیلم، برج میلاد و بزرگ‌راه‌ها و کافه‌ها و رستوران‌ها و زرق و برق نبود. همان تهرانی بود که میلیون‌ها نفر تویش می‌لولند. مجموعه‌ای از خیابان‌ها که آدم‌ها می‌توانند تویش از همدیگر فرار کنند. از قضاوت شدن فرار کنند. از حرف و حدیث‌ها فرار کنند. تهران اتاق‌های اجاره‌ای و کارگاه‌های صنعتی و موتورسوارها و آدم‌های بیخود.

یک چیزی بود توی این فیلم که اسمش را می‌گذارم سعی بر مستند بودن. آن جمله‌ی اول فیلم که رضا عطاران و زنش در فیلم واقعا هم زن و شوهرند، نماد این است. سعی بر مستند ساختن. از اینش خوشم آمد. زناشویی، یعنی شکم پر پشم و پیل رضا عطاران توی حمام وقتی به زنش می‌گوید که لباس‌ها را برایم بیاور و با همدیگر بحث می‌کنند.

و ترانه علی‌دوستی... خود ترانه علیدوستی برای دوست داشتن یک فیلم کافی است. چه برسد به نقشی که او بازی می‌کند و نحوه‌ی رابطه‌اش با دیگر آدم‌ها در فیلم: یک زن شهرستانی که شوهر بی‌عرضه‌ای دارد. شوهری که به بهانه‌ی پول درآوردن آمده تهران، ولی هیچ کاری نمی‌کند. و حالا ترانه آمده تهران، آستین‌ها را بالا زده تا خودش کار کند. تا خودش پول دربیاورد. تا بتواند بودن را تجربه کند. برای بقای خودش در شهر یک سپر دفاعی می‌سازد. سپر دفاعی از مردانی که دوست دارند به او کمک کنند. و طوری از آن‌ها بهره می‌گیرد که خودش را به طور کامل در اختیار آن‌ها قرار ندهد و قربانی نشود. 

از مستراحی که کارمند شرکتش است، 10میلیون تومان پول می‌گیرد. ولی پیشنهادش را برای رفتن به آپارتمان او نمی‌پذیرد. مجید صالحی که دوست شوهرش است، برای او خانه‌ی اجاره‌ای پیدا می‌کند. ولی فقط خانه پیدا می‌کند و در اسباب‌کشی به او کمک می‌کند. او قرار است که تنها زندگی کند. و با رضا عطاران دست به تجارت می‌زند. 10میلیون تومان پول را به او می‌دهد و ماهواره می‌خرند تا رضا عطاران آن‌ها را بفروشد و سودش را با هم تقسیم کنند. انگیزه‌های ترانه علی‌دوستی برای رفتن به سراغ هر کدام از مردها مشخص است: پول، حمایت، کار و تجارت.

از آن طرف انگیزه‌های مردهای داستان برای جذب ترانه و همکاری با او هم مشخص است و بنا بر انگیزه‌ها هر کدام ابزار قدرتی هم دارند.

مستراحی یک مرد کارخانه‌دار تنها است. مردی که زیبایی ترانه را می‌خواهد و به عنوان کارمند همه‌جوره با او راه می‌آید و ابزار قدرتش پولش است.

رضا عطاران همراه با زنش،‌ترانه را پناه داده‌اند. وسایل زندگی ترانه در حیاط خانه‌ی آن‌هاست. انگیزه‌ی رضا عطاران از همکاری با ترانه؟ یک جور زنگ تفریح. یک جور فرار از دست زنش که همیشه غر می‌زند و همیشه با او بحث می‌کند. ترانه برای او زنی است که همراهش می‌شود. در کار روزانه‌اش او را همراهی می‌کند و غر نمی‌زند. ابزار قدرت رضا عطاران؟ پیشنهاد کار و تجارت به ترانه. ترانه‌ای که به عنوان یک زن شهرستانی دوست دارد خودش را ثابت کند و بگوید که از شوهرش بیشتر عرضه دارد و می‌تواند کار کند.

مجید صالحی، دوست شوهر ترانه. کسی که سرای‌دار یک کارخانه‌ی تولید کرم خاکی است و یک جایی از فیلم بابک حمیدیان (شوهر ترانه) بهش تیکه می‌اندازد که از 20کیلومتری این‌جا زن رد نمی‌شود. تو زن می‌فهمی چی است؟ او با ترانه میل به حمایت از کسی را دنبال می‌کند. ابزارش نیاز ترانه به یک سرپناه مستقل است.

و شوهر ترانه: بابک حمیدیان. پسری که از کار کردن فرار می‌کند. تن به هر کاری نمی‌دهد. تنبل است و رویای رفتن به کانادا را دنبال می‌کند و توی زندگی‌اش هیچ چیزی ندارد. تنها دارایی باقی‌مانده برای او ترانه و بچه‌اش است. ابزار قدرت او همان بچه است. بچه‌ای که سعی می‌کند با آن ترانه را وادار به برگشتن به دامغان کند. 

انگیزه‌های مردان: زن جوان زیبا، زنگ تفریحی از شر همسر، چشیدن طعم حامی بودن و تنها دارایی زندگی.

و ترانه‌ی آخر فیلم ترانه‌ای است که میان این انگیزه‌ها تعادل برقرار کرده. توانسته با یک سپر دفاعی چند جبهه‌ای خودش را از تسلیم 1 نفر کردن نجات بدهد. آن حالت ول‌انگارانه و بی‌خیالی که باهاش توی خیابان‌های تهران راه می‌رود و خودش را توی شهر گم می‌کند و لذت می‌برد از بودن خودش... 

و حادثه‌ی اول و آخر فیلم... تلخ بود. تلخ و بی‌معنا. چیزی که باعث می‌شود تو فقط فکر کنی...

من ازین فیلم خوشم آمد.

پسرانگی

همین الان نشستم یک بار دیگر 10دقیقه‌ی آخر فیلم را دوباره نگاه کردم. 10دقیقه‌ی آخر فیلم اوجش است. آن‌جایی که میسون از مادرش خداحافظی می‌کند تا به دانشگاه برود. دارد از او و خانواده جدا می‌شود و برای همیشه می‌رود. همان جایی که مادرش می‌زند زیر گریه که من برای‌تان زحمت کشیدم. چند بار ازدواج کردم و طلاق گرفتم و تمام سعیم را کردم که شما بزرگ شوید. و حالا همه چیز تمام شده. تو داری می‌روی و من باید بمیرم. در تنهایی خودم بمیرم. همان‌ صحنه‌ی خداحافظی تلخ با مادرش و بعد... جاده. یک جاده‌ی خلوت و او که دارد تنهایی رانندگی می‌کند. و آهنگی که فوق‌العاده‌ست. خیال‌انگیز است... او تنهایی دارد رانندگی می‌کند. حالا راهش را پیدا کرده. زده به جاده تا به دانشگاه برود و زندگی جدید را شروع کند. به دانشگاه می‌رسد. دوست جدید پیدا می‌کند. بهش می‌گوید برویم مراسم معارفه‌ی سال‌ اولی‌ها؟ و جوابی که می‌شنود: نه. جمع کن این بچه‌بازی‌ها را. بیا برویم به کوه تا غروب خورشید را تماشا کنیم. به جای مراسم معارفه روز اول دانشگاه می‌زنند به کوه و رهایی و زیبایی... 

فیلم با نگاه‌های دزدکی آن دختره و میسون به همدیگر که رو به خورشید نشسته‌اند و دارند درباره‌ی لحظه و غرق شدن در لحظه صحبت می‌کنند تمام می‌شود. همدیگر را نمی‌بوسند. همدیگر را بغل نمی‌کنند. ازین گند و گه‌کاری‌های هالیوودی نمی‌کنند. ولی بودن را با تمام قدرت به تو نشان می‌دهند و فیلم تمام می‌شود. و وقتی تمام می‌شود یک نفس عمیق می‌کشی. یک نفس عمیق از دیدن سیر بزرگ شدن آدمی. گذر از کودکی تا 18سالگی. با همه‌ی فراز و فرودها و بحران‌های نوجوانی. توی ذهنت اول فیلم را به یاد می‌آوری. میسونی که 6ساله بود با تمام خیال‌بازی‌های کودکی اش و آخر فیلم... اه... چه‌قدر زندگی چیز غریبی است.

کاری به حواشی فیلم و این که ساختن این فیلم 12سال طول کشیده ندارم. این که کارگردان با صبر و حوصله بزرگ شدن میسون را دنبال کرده و حس زمانی که در فیلم جاری است در حین ساخت فیلم هم جاری بوده یک چیز دیگر است. من با خود فیلم حال کردم. به نظرم سخت‌ترین نوع درام، به صحنه کشیدن نوجوانی است. این که تو بتوانی نوجوانی را روایت کنی و تازه به طرزی خیال‌انگیز ولی واقعی آن را روایت کنی فقط می‌تواند کار کارگردانی به نام ریچارد لینکلیتر باشد.

بار چهارم بود که ریچارد لینکلیتر برای من یک رویای تا ابد شیرین را ساخت. سه‌گانه‌ی پیش از طلوع و پیش از غروب و پیش از نیمه‌شب. و حالا پسرانگی...

Unknown

1- آقای جیم جارموش فیلمی دارد به اسم محدوده‌های کنترل. شخصیت فیلم مثل گوست‌داگ یک سیاه‌پوست آدم‌کش است. یک آدم تک و تنها با قوانین خودش. درست است که آدم‌کش است. ولی از تجهیزات الکترونیکی و اسلحه هیچ استفاده‌ای نمی‌کند. حتا موبایل هم ندارد. با هیچ زن زیبایی هم (برخلاف آدم‌کش‌های فیلم‌های آمریکایی دیگر) سر و سری ندارد. او برای رسیدن به آدمی که باید بکشد در طول فیلم با چند تا آدم دیگر ملاقات می‌کند. آدم‌هایی که تاکیدشان بر ستایش از خیال و خیال‌ورزی وجه مشترک‌شان است. ولی با هم تفاوت‌های بسیاری دارند. به نوبت با قهرمان فیلم دیدار می‌کنند. با او قهوه می‌خورند و حرف می‌زنند. بیشتر آن‌ها حرف می‌زنند. در مورد کارشان، زندگی‌شان، اعتقادشان و... حرف می‌زنند. وقتی حرف‌های‌شان تمام می‌شود با قهرمان قصه یک قوطی کبریت تبادل می‌کنند. یک قوطی کبریت سبز با یک قوطی کبریت قرمز تبادل می‌شود و بالعکس. آدم‌کش قصه قوطی کبریت را باز می‌کند. در کنار کبریت‌ها یک تکه کاغذ کوچک هم هست. یک پیام  رمزی که مسیر بعدی زندگی او را مشخص می‌کند. وقتی پیغام را می‌خواند، آن را می‌گذارد توی دهانش و قورت می‌دهد. تا به آدم بعدی برسد و قوطی کبریت را پس از پایان حرف‌ها مبادله کند...

اسم فیلم از یک مقاله‌ی زبان‌شناسی می‌آید. در نگاه اول قوطی‌کبریت‌های مبادله شده چیز مسخره و بی‌معنایی‌اند. اما در واقع آن‌ها یک وجه نمادین‌اند. آن بخش از ارتباطات انسانی که به زبان نیامده‌اند و نمی‌آیند. ولی هستند. به شکل عجیبی تاثیرگذار هم هستند. ما با آدم‌ها حرف می‌زنیم. جملات بین ما رد و بدل می‌شوند. جملاتی که ممکن است حرف دل ما باشند یا نباشند. حتا ممکن است هیچ جمله‌ای بین ما مبادله نشود. در هر صورت در یک رابطه‌ی انسانی بخشی وجود دارد که مبادله می‌شود. ولی به کلمه تبدیل نمی‌شود. ما از هم جدا می‌شویم. و آن وقت است که آن بخش از رابطه‌ی انسانی در ما فعال و فعال‌تر می‌شود. این همان قوطی‌کبریت‌هایی است که بین ما مبادله شده. قوطی‌کبریت‌هایی که یک پیام رمزی دارند. رمزی که مسیر بعدی ما را تحت‌الشعاع خودش قرار می‌دهد. بله. آقای جارموش به شکل طنزآمیزی این تاثیر قوطی‌کبریت‌ها را مبالغه کرده. در زندگی معمول اصلا محسوس نیست. قوطی‌کبریت‌ها و تاثیرشان اصلا محسوس نیست... 

دنبال قوطی کبریت آن روز می‌گردم. همان روزی که با حمید و محمد رفتیم سینما. خواستیم برویم سینما فرهنگ. محمد دم سینما یکهو گفت من بدون تخمه سینما نمی‌روم. حمید گفت این خز و خیل بازی‌ها چیه؟ احمق جلوی در ما رو با یه کیسه تخمه راه نمی‌دن که. ولی من خوشم آمده بود. قانون خوبی بود. آدم وقتی می‌رود سینما باید یک کیسه تخمه با خودش ببرد و بشکند بخورد. پایه‌اش شدم و جو دادم. بریم تخمه بخریم. منم برام سینما بدون تخمه معنا نداره. محمد عالم و آدم را به هم ریخت. راه افتادیم توی خیابان به دنبال نیم کیلو تخمه. اصلا نگاه نکردیم ببینیم سانس سینما کی است و وقتش می‌گذرد. مهم تخمه بود. او می‌پرسید. از عابرهای پیاده می‌پرسید. از ماشینی که پشت چراغ قرمز دولت ایستاده بود پرسید. آقا سوپرمارکت کجاست؟ خواربارفروشی این دور و بر کجاست؟ از وسط چهارراه(دقیقا از وسط چهارراه) رد شدیم تا رسیدیم به یک سوپرمارکت و تخمه آفتابگردان خریدیم. هم لیمویی خریدیم. همه ساده. ده دقیقه بعد برگشتیم جلوی سینما که حمید مثل یک گربه‌ی خیس جلویش ایستاده بود: احمق‌ها بلیط تموم شد. سانسش هم گذشت.

آره. سینما فرهنگ نرفتیم. رفتیم یک سینمای دیگر. سینما جوان. حالا که تخمه خریده بودیم باید فیلم را می‌دیدیم. 

آن روز که با محمد همراه شدم و گفتم بی تخمه هرگز حتم یک قوطی کبریت بین ما رد و بدل شد... ولی توی قوطی‌کبریت چه بود؟ آن چند حرف و عدد رمزآلود چه بود؟

2- خبر ندارم.

 هفته‌ای 60ساعت از شبانه‌روزم در محیط کارخانه می‌گذرد. (به این و آن گفتم اگر کار بهتری سراغ دارید بگویید مردش هستم. ولی هیچ کس برایم کاری نجست.) میان کارگرها هی می‌روم و می‌آیم. همه مرد و همه خسته‌ی کار. از میان حرف‌ها و فحش‌دادن‌هاشان و غیبت‌ها و زیراب زدن‌هاشان رد می‌شوم. دو سه مهندسی هم که همکارشان هستم دایره‌ی فحش‌هایم را غنی‌تر کرده‌اند. محیط کارگاه‌ها: صدای دستگاه گیوتین و دستگاه پانچ. بوی مذاب شدن آهن زیر نازل‌های هوا برش. بوی جوش‌کاری‌های زیرپودری و سه ا دو. دود جوش‌کاری. نور خورشیدی که از هواکش پاره پاره می‌شود تا به محیط کارگاه برسد. دفتر تولید؟ مهندس‌ها نشسته‌اند و سیگار پشت سیگار دود می‌کنند. تپه‌ی ته‌سیگارها هوای دفتر را خشک و پردود کرده‌اند.

وقتی از کارخانه می‌زنم بیرون، دیگر حوصله‌ی نگاه کردن به ماشین‌های توی خیابان را ندارم. دیگر حوصله‌ی حسرت شاسی‌بلند سوار شدن و زدن به کوه و بیابان را ندارم. جانش را ندارم. زن‌ها و دخترها را نگاه می‌کنم. خستگی آهن‌ها و پروفیل‌ها مردانگی آدم را بدجور می‌جنباند. پسرها دنبال دخترها هستند. سوت می‌زنند. می‌خندند. با ماشین دنبال می‌کنند. دخترها نخ می‌دهند. می‌روم خانه و شام را که می‌خورم بی‌هوش می‌شوم. 

خبر ندارم در جامعه چه می‌گذرد. خبر ندارم که در مترو هنوز هم دست‌فروش‌ها تجارت‌های میلیونی می‌کنند یا نه؟ کارگرها هم خبر ندارند. فرقی با هم نداریم. 

فقط یکهو آخر هفته می‌آیم و خبرهای روزنامه‌ی گاردین را می‌خوانم. گزارشی که از زندگی شبانه در تهران کار کرده است. و بعد گزارشی که از تناقض‌های رابطه‌ی جنسی در تهران لینک داده است.

The perverse affects of this dual culture also take their toll on young men. When Behzad's father failed to answer the young man's questions about sex, Behzad satisfied his curiosity through Internet pornography. Now, more than 15 years and an estimated 300-strong porno film collection later, he remains unmarried and girlfriend-less, his sexuality damaged by the unrealistic pictures in his mind.

احساس دور و نزدیکی پدرم را درمی‌آورد.  

نمی‌دانم کدامم. گم می‌کنم که کدام باید باشم. من کجاام؟ چه می‌خواهم. چه نمی‌خواهم؟

 تهران و زندگی غیررسمی گزارش گاردین را می‌خوانم. تهران پارتی‌های شبانه و مصرف مشروب و الکلی‌جات را. تهران روزنامه‌ی گاردین، تهران بچه‌پولدارهایی است که پورشه و مرسدس سوار می‌شوند. تهران زن‌های خوشگلی است که هیوی میک آپ دارند و لباس‌های تنگ می‌پوشند... نه... این‌ها دورند. خیلی دورند. ولی حرف‌های نسترنِ آخر گزارش نزدیک است. فشار حرف نزدیکی است.

Nastaran, a 33-year-old translator, says throwing regular parties in her two-bedroom central Tehran apartment gives her something to look forward to as she goes through the weekday grind. "I get up after 6, splash some water on my face and head out into the traffic. In the evenings, if I'm lucky, I make it home by 8, eat dinner and go to bed. If I didn't have this" - she says, raising up her glass of bootleg liquor - "what kind of life would I have?"

برود شوهر کند؟ بروم زن بگیرم؟ آخرش مهندس میز مقابل شدن است. آخرش می‌شوی مهندسی که از یک دانشگاه معتبر مدرک باارزشی گرفته و زن دارد و بچه دارد، ولی وقتی به حرف‌هایت گوش می‌دهد نمی‌تواند تمرکز کند که داری از چه حرف می‌زنی. آن قدر استرس خانه و بچه‌هایش و تهدید از دست دادن کار و هزاران چیزی که هست و نیست رویش هست که وسط حرف‌هایت یکهو می‌بینی اصلا در جریان حرف‌های مثلا فلسفی‌ات نیست.

چ

چمران حاتمی‌کیا، چمرانِ عشق بدون نفرت بود. 

از قبل خوانده بودم. همه‌ی ماجرا را چند سال پیش توی کتاب "گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند" خوانده بودم. همان صفحاتی که چمران شده بود یکی از شخصیت‌های کتاب حسن بنی‌عامری. همان صفحاتی که چمران بود و پاوه‌ی در خطر سقوط و مردی که مورد عشق و نفرت هم‌زمان بود. توصیف‌های حسن بنی‌عامری از ملتی که که خودشان را می‌کشاندند از تپه‌ی شهر بالا تا به چمران برسند و نگذارند که برود و عشق‌شان چمران بود و بعد هلی‌کوپتری که با بال‌های گردانش گردن یکی یکی آدم‌ها را می‌زد میخکوب‌کننده بود. و از آن میخکوب‌کننده‌تر توصیف‌هایش از زن کردی که از چمران نفرت داشت. آن‌قدر متنفر که زخمی و خون‌ریزان در کوچه‌های شهر می‌گشت تا چمران را ببیند و بکشد. نفرت کوری که بنی‌عامری توی کتابش توصیف کرده بود، مصطفا چمران را بزرگ می‌کرد. توصیف‌های بنی‌عامری کلماتی بودند که چمران را در ذهنت احترام‌برانگیز می‌کرد... بزرگ‌ترین نقطه ضعف چمران حاتمی‌کیا همین است. این چمران مورد نفرت نیست. این چمران را دشمنش هم دوست دارد و در آغوش می‌گیرد. مورد نفرت نیست. یک نفرت کور. آره. جایی از فیلم مادری می آید و بهش فحش و بد و بیراه می دهد. ولی این نفرت به جاست. هر ننه قمری هم اگر بود مثل چمران رفتار می کرد و هیچ نمی گفت...

و پایان‌بندی فیلم. آه. پایان فیلم. فتوای خمینی فراتر از یک معجزه. آدم درمی‌ماند که چه بگوید... خوشا به حال حسن بنی‌عامری که چمران قصه‌اش را نیازمند یک دستور ناگهانی نکرده بود و بدا به حال ما که عوض خواندن "گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند" باید بنشینیم "چ" را تماشا کنیم.

21 آذر 1392

از خانه که بیرون زدم برف می‌بارید. از آن برف‌های آبکی بود که اگر نصف شب می‌بارید زمین را سفید می‌کرد. ولی نصف شب نبود. کمرکش صبح بود. روز پرکاری در انتظارم بود. پرتقالی را که پوست کنده بودم تا رسیدن به ایستگاه مترو خوردم. ساعت 10:30 با حمید قرار داشتم. با هم‌دیگر راه افتادیم سمت چهارراه ولی‌عصر. حرف زدیم و تکراری بودن مترو را فراموش کردیم. از معنای بودجه‌ی انقباضی در زندگی روزمره‌ی سال آینده‌مان تا سفر کاری به شیراز و شرکت‌های صنعتی ایرانی و... به موق‌ به سینما فلسطین رسیدیم. پردیس و علی هم آمده بودند. بلیطی نبود. همین‌جوری کله‌مان را انداختیم و رفتیم توی سالن دو نشستیم به دیدن فیلم "پیرها اگر نباشند". ساخته‌ی پیروز کلانتری.

به دلم نشست. خوب سرگرمم کرد. خوب درگیرش شدم. من خور رفته بودم. چند سال پیش خور رفته بودم. ولی خورِ این فیلم یک چیز دیگری بود. یک روایت جان‌‌دار دیگر بود. زندگی‌تر از آن‌چه بود که من در سفر 2-3روزه‌ام دیده بودم.
فیلم در مورد روستای خور در خراسان جنوبی بود. قنات روستا ریزش کرده بود و چند تا از پیرمردهای روستا در تکاپو بودند که قنات روستا را احیا کنند. به بهانه‌ی قنات پیروز کلانتری گریز می‌زد به زندگی پیرمردها و پیرزن‌های روستا. می‌نشست پای صحبت‌های‌شان. روزمرگی‌های‌شان را نشان می‌داد. و ایام پیری‌شان را. نه... به هیچ وجه فیلم حوصله‌سر‌بر و پیرانه‌ای نبود. نگاه پیروز کلانتری به پیرها یک نگاهِ ای وای زوال و سستی و آخر عمر نبود. پیرها انگیزه داشتند. بیل برمی‌داشتند می‌رفتند به سراغ قنات که راه آب را باز کنند. پیرزن‌ها می‌رفتند سر زمین و برای دام‌ها علف می‌کندند. پیرمردها جلوی دوربین آواز می‌خواندند. پیرزن‌ها چای می‌خوردند و می‌خندیدند. ولی پیر بودن آن‌ها یک چیز فیزیکی نبود. آن‌ها یک سبک از زندگی بودند در تاریخ ایران که داشت از بین می‌رفت. زنده بود. جاری بود. راضی‌کننده بود. شادی‌بخش بود. ولی این پیرهای خوشحال شاد داشتند سبکی از زندگی را با خودشان می‌بردند...

روستا آب لوله‌کشی داشت. من هم که رفته بودم دیده بودم که از همان سرچشمه‌های قنات چاه کنده بودند و آب لوله‌کشی برای روستا آورده بودند. ولی قنات اصالت روستا بود. حیثیت پیران روستا بود. میراث 2500ساله‌ی روستا بود. (یک جایی از فیلم که پیرها مشغول کندن گل و لای قنات‌اند، حاج غلامی هی بیلش را به خاک و گل‌ها می‌زند و از سفت و سخت بودن‌شان غر می‌زند و می‌گوید این خاک 2500ساله است ها... ببین چی کار کرده بودند آن‌ها!)

پیروز کلانتری توی یکی از مقاله‌هایش یک جمله‌ دارد که جالب است: سینمای مستند اصلا سینمای واقع‌گرایی نیست، اما به شدت سینمای راست‌گویی است!

او توی فیلم پیرها اگر نباشند شخصیت‌پردازی کرده بود. خیلی بهتر از خیلی از فیلم‌های داستانی ساخت سینمای ایران هم شخصیت‌پردازی کرده بود. 4-5تا پیرمرد و پیرزن بودند که بعد از 10-15دقیقه‌ی اول فیلم برای ما شناس می‌شوند و ما مشتاق ماجرای‌شان می‌شویم. خط ظاهری قصه همان ریزش قنات و احیا است. ولی این شخصیت‌های فیلم هستند که قصه‌ را پیش می‌برند. حاج فولادی پیش‌نماز مسجد روستا است که کار بنایی هم می‌کند. خودش می‌گوید همه‌ی خانه‌های ازین جا تا پای کوه را من ساخته‌ام. کربلایی‌عباس پیرترین مرد روستاست که تنها زندگی می‌کند. صدای خوبی دارد و ماجراها برای تعریف کردن. حاج غلامی و زنش یک زوج خوشبخت تمام عیارند و طنزهای موقعیت‌شان کل سالن را قهقهه می‌انداخت! و...

فیلم بعدی "عشق ماشین" بود، ساخته‌ی امین آزاد. در مورد عشق ورزیدن ماشین‌بازها بود. فیلم از یک همایش ماشین‌های کلاسیک شروع می‌شد و بعد به دنبال این سوال بود که بعضی‌ها چرا به ماشین‌های‌شان عشق می‌ورزند؟ 3تا جواب هم بیشتر نداشت: وقار ماشین، قدرت ماشین، سرعت ماشین. برای هر کدام هم سراغ یک نفر رفته بود. در مورد وقار سراغ یک نفر رفته بود که یک ماشین خیلی قدیمی دهه‌ی 50 آمریکا را خریده بود و بازسازی کرده بود. برای قدرت سراغ سلیم سرپولکی رفته بود که عشق ماشین‌های دو دیفرانسیل است و خودش ماشین‌های خودش را سر هم می‌کند و باهاشان می‌گازد. و برای سرعت هم سراغ محمد باقرزاده (ممد 27) رفته بود که ماشین‌ها را برمی‌داشت موتورشان را عوض می‌کرد و به سرعت‌های نجومی می‌رساندشان.

فیلم یک نمونه‌ی افتضاح از کار بدون تحقیق بود. سوژه طوری بود که جلوه‌های بصری خیلی خوبی داشت. از لحاظ کشش به هیچ وجه در مضیقه نبود. ولی خیلی محدود بود. خیلی خیلی محدود. کارگردان می‌توانست سراغ آدم‌های بیشتری برود. به عنوان مثال بخش سرعت کندترین بخش فیلم بود. جایی که آقای ممد 27 با زور زدن‌های مضحکش از نقل قول آوردن از سعدی و حافظ سعی می‌کرد بگوید عشقش به ماشین‌ها عرفانی است. آقای ممد 27 حتا این‌قدر برای فیلم‌ساز این قدر ارزش قائل نبود که به خاطر فیلم و ثبت شدن در تاریخ آن پیکان جوانانش را یک استارتی بزند...
فیلم یک نکته‌ی یادگرفتنی برایم داشت که وقتی آخر شب آخرین فیلمم را دیدم فکری‌ام کرد. به وقتش می‌‌گویم...
سانس ظهرگاهی این طوری‌ها تمام شد. فرشته و مهناز هم همان اول‌های فیلم "اگر پیرها نباشند" خودشان را رسانده بودند. از سالن که زدیم بیرون، هوای پس از باران منتظرمان بود. تا خیابان وصال پیاده رفتیم و در مورد فیلم ها حرف زدیم. سر راه مان جلوی مسجد امام صادق خواستیم مراسم چهلم عسگراولادی هم برویم که گرسنه مان بود نرفتیم! ناهار را توی ساندویچی چشمک خوردیم و بعد راه افتادیم به سمت سینما سپیده. 2تا فیلم ظهر و مجانی بودن فیلم دیدن در سینما(!) ترغیب‌مان کرد که یک سانس دیگر را هم تجربه کنیم. دوتای بعدی متوسط بودند.

گلاف در مورد ساخت لنج در جزیره‌ی قشم بود. لنج‌های چوبی عظیم‌الجثه که ساخت‌شان تماشایی بود. فیلم‌برداری فیلم هم جالب بود. نماهای پایین به بالا و ابتکاری زیاد داشت. یک چیزش روی مخ بود. نریشن فیلم. توی فیلم مستندها یک سبک نریشن هست که من اسمش را می‌گذارم سبک مرتضی آوینی. استفاده از توصیف‌های من‌در‌ آوردی قلمبه سلمبه با یک لحن مرتضا آوینی وار. این لحن صمیمی نیست. خودمانی نیست. دهه‌ی شصتی است. رسمی است. تو را با خودش همراه نمی‌کند. احساس نمی‌کنی که تو با فیلم رفیقی. خیلی از مستندهای تلویزیون ایران این سبک نریشن را دارند. فیلم با آن جور روایت کردن یک راوی ادیب حرام می‌شود. گلاف همین‌جوری بود.

بعدی یک دسته گل مریم بود. در مورد یک زن و شوهر که هر دو به ام اس مبتلا هستند و زندگی روزمره‌شان. فیلم سعی کرده بود تلخ نباشد. تلخ هم نبود. ولی خب، خیلی واقع‌گرا بود. بد نبود. عالی هم نبود.
از سالن که زدیم بیرون یک آقایی با دوربین فیلم‌برداری هی نگاه نگاه می‌کرد که کسی را برای مصاحبه پیدا کند. حمید را انتخاب کرد. بعد دید ما همه با هم هستیم، از تک تک‌مان نظرخواهی کرد در مورد فیلم یک دسته گل مریم. هیچی دیگر. کلن دوربین چیز ترسناکی است آقا. ما که هر بار دوربین می‌بینیم به چرت و پرت و حرف‌های کلیشه‌ای می‌افتیم!
خب... حمید و علی و فرشته و مهناز باید می‌رفتند. تا مترو مشایعت‌شان کردم. ساعت 7 با محمد و محمدحسین و حمید و شهاب قرار گذاشته بودم. یک باگ یک ساعته بین دو گروه از دوستان ایجاد شده بود. هوا هم خیلی خوب بود. از آن هواهای پاییزی بعد از باران که یک نموره سرد است ولی می‌چسبد. از آن هواها که راه می‌روی و هر چه فکر و خیال می‌کنی دلچسب می‌شود...
در طول خیابان انقلاب راه افتادم. بعد تنگم گرفت. سینما سپیده دیگر پاتوقم شده بود. پریدم تو سینما و رفتم دستشویی. بعد گفتم نیم ساعت باقی‌مانده را چه کار کنم؟ هیچی رفتم یک فیلم دیگر هم دیدم: حاج کاظم.
در مورد پرویز پرستویی بود که توی زندگی واقعیش یک عباس پیدا شده بود. عباسی که نمی‌گذاشتند برود آلمان درمان شود و از شیمیایی بودنش کمتر درد بکشد. پرستویی به اعتبار نامش قضیه را رسانه‌ای کرده بود. کار را به 20:30 کشانده بود. کار را به مجلس کشانده بود. نامه‌ای داشت که رییس جمهور احمدی‌نژاد با خروج از کشور ناصر افشار موافقت کرده بود. اما رییس بنیاد شهید این اجازه را نمی‌داد. فیلم دردناک بود. به خصوص جوابیه‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران. هزینه‌ی درمان ناصر افشار در آلمان یک سوم هزینه‌ی درمانش در ایران بود. ولی بنیاد شهیدی‌ها نمی‌گذاشتند. می‌گفتند آلمانی‌ها می‌خواهند داروهای جدیدشان را آزمایش کنند. جانبازهای ما موش آزمایشگاهی نیستند. به خرج‌شان نمی‌رفت که آقا من با درمان آن‌ها کمتر درد می‌کشم. بگذارید بروم! جالبش این بود که همه‌ی این دردسرها از سال 1384 برای ناصر افشار شروع شده بود... فیلم یک اعتراض شدید به احمدی‌نژاد بود. ولی این فیلم الان دارد پخش می‌شود... اینش کمی اذیتم کرد... چرا آن سال‌ها همه ساکت بودند؟!

حمید و محمدحسین و محمد و شهاب هم خودشان را رساندند. محمد را سه ماه بود ندیده بودم. خوشحال شدم. شهاب برایم 2-3تا کتاب آورده بود به علاوه‌ی مجله‌ی صلا که یک نوشته ازم توش چاپ شده بود. بعد از مدت‌ها یک نوشته‌ی چاپ شده از من، توی یک نشریه‌ی دانشجویی. خوشحال شدم از دیدنش. می‌دانی؟ به نظر من این نشریه‌های دانشجویی دانشکده فنی شرف دارند به نشریات بیرون. وقتی توی صلا چیزی چاپ می‌کنی، نگران این نیستی که دیگران تو را چطور خط‌کشی می‌کنند و تو را جز‌ء کدام گروه دسته‌بندی می‌کنند و بعدها کی‌ها باهات چپ می‌افتند و کی‌ها ازت طرفداری می‌کنند. مطبوعاتی‌ها خیلی اوضاع‌شان ازین منظر افتضاح است. دوست‌شان ندارم.

راه رفتیم و حرف زدیم. چیزی خوردیم و بعد برگشتیم سینما. فیلم اول را از دست داده بودیم. فیلم دوم "زندگی روزمره‌ی یک خیابان" بود. اسمش خیلی جالب‌انگیزناک به نظر می‌رسید. ولی... بعد از یک ربع از فیلم حس‌مان شبیه کسی بود که توی شهربازی سوار ترن هوایی شده. سرگیجه و احساس تهوع. فیلم در مورد یک خیابان در الهیه‌ی تهران بود. خیابانی که از زیرش گویا یک قنات رد شده بود و هی آسفالت خیابان ور می‌آمد و چاله چوله درست می‌شد. حالا به موضوعش کار نداریم. راوی خانمی بود که در یکی از آپارتمان‌ها زندگی می‌کرد. هی با تلفن حرف می‌زد و از پنجره به خیابان نگاه می‌کرد. دوربین هم نگاه او از پنجره‌ی خانه‌اش به خیابان بود. مشکل این جا بود که انگار خانمه با موبایلش در طول یک و سال و نیم از همان پنجره فیلم گرفته بود و به هم چسبانده بود و مستند زندگی روزمره‌ی یک خیابان را ساخته بود. دیدی با موبایل که فیلم می‌گیری همه‌اش دستت می‌لرزد و تکان می‌خورد؟ این هم همین‌جوری بود. حالا فکر کن آن لرزش‌ها و تکان‌تکان‌های دست در مقیاس پرده‌ی سینما. آن هم به مدت نیم ساعت. الان ازین که توی سینما بالا نیاوردم و گند نزدم به زار و زندگی ملت تعجب می‌کنم!

فیلم بعدی اسمش تکراری بود: کوچ. کمی مرهم بود به زخم فیلم زندگی روزمره‌ی یک خیابان. یک سبک زندگی عجیب بود. سوادکوه مازندران. اصلن قابل تصور نبود که در این روزها و این سال‌ها و قرن بیست‌ویک و عصر اطلاعات یک زن و شوهر جوان آن سبک زندگی را داشته باشند. عشایر نبودند. مازندرانی‌ها عشایر نیستند که. ولی خیلی عجیب بودند. گاودار بودند. گله‌ی گاو داشتند. بعد به خاطر مرتع و علف گاوهای‌شان را در دل جنگل‌های مازندران کوچ می‌دادند. حین کوچ باید مواظب خیلی چیزها می‌بودند. تو سربالایی‌ها گوساله‌ها را خودشان کول می‌گرفتند می‌بردند. شب‌ها توی جنگل می‌خوابیدند. برای هر کدام از گاوهای‌شان یک اسم انتخاب کرده بودند. دقیقا به همان عللی که آدم‌‌ها برای هم اسم انتخاب می‌کنند. قاطر سوار می‌شدند و از زندگی شهری و روستایی و هر چه تکنولوژی رها بودند... فیلم در دل جنگل‌های مه‌آلود مازندارن می‌گذشت...

فیلم بعدی نشستن بین دو صندلی هادی معصوم‌دوست بود. از هادی معصوم‌دوست کتاب "به روایت کیان فتوحی" را خوانده بودم. کتابش مجوز ارشاد را نگرفته بود و او کتاب را اینترنتی و مجانی انتشار داده بود. فونت فایل پی‌دی‌افش جوری بود که توی موبایل می‌شد خواند. لحن کتاب هم ساده و راحت بود. من همه‌اش را توی مترو خوانده بودم. خوشم آمده بود. خیلی شاخ نبود. ولی حداقل توی مترو یک کتاب خوانده بودم. کیان فتوحی توی کتاب تدوینگر بود. نمی‌دانستم خود هادی معصوم‌دوست هم دستی بر آتش فیلم‌سازی دارد. و راستش مستند خوبی بود.

چند تا سیر داستانی داشت که خوب به هم چفت شده بودند. اصل فیلم در مورد یک نویسنده‌ی جوان (هادی معصوم‌دوست) بود که می‌خواست به جواب این سوال برسد که آیا می‌شود با فقط نویسندگی توی ایران زندگی کرد؟ در مرحله‌ای از زندگی‌اش به دنبال جواب این سوال بود که باید انتخاب می‌کرد. پدرش این کار را نکرده بود. زن و بچه و زندگی معمولی داشت و معلمی می‌کرد تا خرج زندگی را دربیاورد و در کنار کار کردن فقط برای پول درآوردن به عشق خودش (فیلم‌سازی) فکر می‌کرد و این قدر ازین بابت بهش فشار آمد که در سن پایینی سکته کرد و از دنیا رفت. او  مجبور شده بود که عشقش را در حاشیه قرار بدهد. حالا هم هادی معصوم‌دوست امکانی برایش فراهم شده بود که بتواند کاری به هم بزند و پول دربیاورد. ولی دو به شک بود که به دنبال پول درآوردن برود و بعدش به عشق بپردازد یا... برای جواب این سوال سراغ چند تا نویسنده (حسین سناپور، منیرالدین بیروتی، رضا امیرخانی، ابوتراب خسروی، مهدی یزدانی‌خرم، محمدحسن شهسواری و یونس تراکمه) رفته بود. خط جانبی دیگر انتخابات ریاست‌جمهوری خرداد 92 بود. از روزهای تبلیغات و حرف‌ها و وعده وعیدها تا روز رییس‌جمهور شدن روحانی. خط دیگر که بار نمادین خیلی خوبی داشت ساخت یک کفش در کارگاه کفاشی دایی هادی معصوم‌دوست بود. از اول فیلم تکه به تکه مراحل برش و دوخت و دوز و آماده شدن کفش در لابه‌لای مصاحبه‌ها و روایت‌ها نشان داده می‌شد تا آخر فیلم که کفش ساخته می‌شد و پشت ویترین مغازه قرار می‌گرفت: آماده‌ی فروش و آماده‌ی به پا کردن و رفتن و رفتن...

سناپور به خاطر ادبیات زندگی معمولی‌اش را از دست داده بود. زن نگرفته بود، چون از راه ادبیات نمی‌توانست یک حقوق ثابت داشته باشد. سفرهای زیادی نتوانسته بود برود. منیرالدین بیروتی سر کار به جای انجام کارهای اداری که وظیفه‌اش بوده ذهنیاتش را می‌نوشته و سر همین هی اخراج می‌شده. امیرخانی بچه‌پولدار بود. از نظر مالی مشکل چندانی نداشت. ولی خودش هم گفت که اگر بچه‌پولدار نبود خیلی زندگی بهش سخت می‌شد. دفتر کار پرنورش و لپ‌تاپش و نمودارهای پیشرفت کاری‌اش را هم نشان داد. یک چیز جالبی هم گفت. گفت ما نویسنده‌های ایرانی مشکل از خودمونه. تعریف کرد که وقتی کتابم توی وزارت ارشاد سانسور شد، تصمیم گرفتم کتابم را اینترنتی از طریق آمازون نشر بدهم. این در آن در زدم و ایمیل انگلیسی فرستادم این طرف آن طرف تا بتوانم کتابم را از طریق آمازون منتشر کنم. ولی آمازون زبان فارسی را حمایت نمی‌کند. چرا؟ چند تا از نویسنده‌های ایرانی به عوض غر زدن پا شدند بروند نامه‌ی انگلیسی به همین آمازون بنویسند که بتوانند کتاب‌های‌شان را به صورت پی‌دی‌اف انتشار بدهند؟ تنبلی از خودمان هم هست. نویسنده‌های ایرانی از آن طرف آبی‌ها دل‌شان به این خوش است که دعوتش کنند تا برود توی یک کافه‌ی اروپایی بنشیند و داستانی بخواند و تفرجی کند. خب معلوم است. این جوری باید به گونه‌ای بنویسد که صاحب آن کافه خوشش بیاید و... این را که گفت یاد فیلم عشق ماشین سر ظهر افتادم. اپیزود اول در مورد یک نفر بود که یک ماشین مدل 1950-1960 آمریکا دستش بود. تعریف می‌کرد که ماشین را 3میلیون تومان خریدم. ولی من خودم این ماشین را بازسازی کردم. 10میلیون تومان خرجش کردم. قطعاتش توی ایران گیر نمی‌آمد. نشستم این در آن در زدم، یک شرکت استرالیایی را پیدا کردم که با یک شرکت آمریکایی لینک بود. ازین طریق قطعات را گیر آوردم. کارش برایم جالب بود. او آدم کتاب‌خوانده‌ای نبود. ولی شیوه‌ی کار را بلد بود...

مهدی یزدانی‌خرم هم جالب بود. با اضافه وزن محسوسش  ورزش رزمی کار می‌کرد و با لباس رزمی مصاحبه کرد. ابوتراب خسروی هم خیلی شکننده‌تر از ظاهرش بود. صدایش شکننده و ترد و ضعیف بود و سیگار از دستش جدا نمی‌شد. می‌گفت بچه‌هایم از کتاب متنفرند. اسم فیلم از گفته‌های یونس تراکمه آمده بود. تراکمه تعریف می‌کرد که همه‌ی نویسنده‌های ایرانی علاوه بر نویسندگی برای معاش یک کار دیگر هم داشته‌اند. این مثل آن می‌ماند که آدم بین دو تا صندلی بنشیند. یک صندلی مشخص برای خودش انتخاب نکند. وقتی بین دو تا صندلی می‌نشینی خشتکت جر می‌خورد و پاره می‌شوی...

فیلم با صحنه‌های شادی مردم از رییس‌جمهور شدن روحانی و کفش مغازه‌ی دایی هادی معصوم‌دوست که آماده شد بود تمام شد... فیلم که تمام شد دیدیم خود هادی معصوم‌دوست هم بوده. حسین سناپور هم بود. کاری به کارشان نداشتیم. مستند خوبی بود. ساعت 11 شب شده بود. هوا سرد نبود. ملس بود. باران دل دل می‌کرد که ببارد یا نبارد. محمد ماشین آورده بود. تلپش شدم که من را تا خانه برسان. 5نفر بودیم. من و محمد و محمدحسین و حمید و شهاب. توی ماشین حرف زدیم و شر و رو گفتیم. محمدحسین یکهو قاطی می‌کرد مصاحبه‌های انگلیسی ظریف را با همان لحن خود ظریف پشت سر هم تکرار می‌کرد. اندر کفش مانده بودم که این بشر چه استعداد تقلیدی دارد... رساندمان. من شرقی‌ترین مسافر ماشین بودم...

از یاد بردن

یادم می‌رود. یادم می‌رود و شروع می‌کنم در خودم فرو رفتن. گم می‌شوم. گم می‌کنم. ناپدید می‌شوم. سیاه‌چاله‌های توی سینه‌ام من را می‌بلعند. همه جا تاریک می‌شود. از همه فاصله می‌گیرم. دستی غریبه دراز می‌شود به سمتم. التماسم می‌کند که دستت را بده به من. من یادم می‌رود که می‌شود دست را برای کمک شدن هم دراز کرد. کاری نمی‌کنم. یادم می‌رود که فک‌ها برای خارج شدن کلمه‌ها و کلمه‌ها برای رها شدن از هیولاهای فراموشی هستند. مات و مبهوت به دست‌های غریبه نگاه می‌کنم. به نظرم از گوشت و پوست و استخوان نیستند. او التماسم می‌کند که می‌تواند این بار از غلتیدن در باتلاق‌هایم نجاتم بدهد. من گوش نمی‌گیرم. نگاه می‌کنم به حلقه‌های دوردست آدم‌ها. به گرداگردی که اگر غریبه‌ای واردشان بشود گیج می‌شود. به کدام‌شان در آن اول نگاه کند؟ فاصله می‌گیرم. آدم‌ها دورتر می‌شوند. یادم می‌رود. همه چیز یادم می‌رود. می‌دانم که دارم دوباره در سیاه‌چاله‌ فرو می‌روم. ولی یادم می‌رود که دوباره در سیاه‌چاله دارم فرو می‌روم.

ماکسیمیلیان کوهن کار خوبی می‌کرد. ماکسیمیلیان فیلم پی. او هم یادش می‌رفت. همه چیز درب و داغان می‌شد. سرش درد می‌گرفت. سرش تا حد مرگ درد می‌گرفت. استادش بهش می‌گفت باید رها کند. باید به زن پناه ببرد. باید به حرف زن ارشمیدس که بهش گفت برو حمام گوش کند. اما او دیوانه‌تر از این حرف‌ها بود. اوی دیوانه عوض همه‌ی این‌ کارها یادآوری می‌کرد. همه چیز ویران می‌شد و او تا حد مرگ خودش را نابود می‌کرد و دوباره از نو. دفتریادداشتش را باز می‌کرد تکرار می‌کرد. به خودش یادآوری می‌کرد. دوباره قانون‌هایش را تکرار می‌کرد. تکرار می‌کرد. یادآوری می‌کرد...

یادم می‌رود. خیلی چیزهای لعنتی یادم می‌رود. خیلی مسیرهای لعنتی هی تکرار می‌شوند و تکرار می‌شوند. خریت‌ها تکرار می‌شوند. من سلطان گزیده شدن هزار باره از یک سوراخم... ای کاش می‌توانستم مثل ماکسیمیلیان کوهن یادآوری‌هام را توی 3تا جمله‌ی کوتاه خلاصه کنم و هر روز محکم بگویم که این و این و این. ای کاش هی سرگردان نمی‌شدم که یادم برود چی می‌خاستم و کجا داشتم می‌رفتم و به چی گیر گردم....

عباس کیارستمی-4

ماشین‌ها و جاده‌ها... یکی از عناصر تکرارشونده‌ای که توی فیلم‌های عباس کیارستمی به شدت توجهم را جلب کردند همین‌ها بودند. نقش بسیار مهم و پررنگ ماشین‌ها و جاده‌ها در فیلم‌های عباس کیارستمی. توی فیلم‌های عباس کیارستمی ماشین‌ها نقشی فرا‌تر از یک وسیله‌ی نقلیه پیدا می‌کنند. جاده‌ها مهم‌اند. جاده‌ها تنها راه‌های ارتباطی بین دو شهر یا دو نقطه نیستند. جایی هستند برای کنکاش و به عمق رفتن. جاده‌ها انگار آفریده شدن برای جست‌و‌جو و کشف کردن.

توی «زندگی و دیگر هیچ» ماشین شخصیت اول داستان یک رنو ۵قراضه است که می‌افتد توی جاده‌های خاکی تا خبری از بابک احمدزاده بیابد. جاده‌هایی خاکی، پر دست انداز و خراب پس از یک زلزله. و عبور همین رنو ۵قراضه از آنجاده‌های خاکی است که پیام‌های ادامه‌ی زندگی را به تماشاگر فیلم انتقال می‌دهد. مردی که توی آن هیروویری کاسه توالت خریده کنار‌‌ همان جاده‌ی خاکی است و امیدش به زندگی را توی دیالوگی که توی ماشین اتفاق می‌افتد بروز می‌دهد. تمثیل خیلی مهم زلزله مثل یک گرگ می‌ماند را هم توی‌‌ همان ماشین بیان می‌کند.
اصلن توی فیلم‌های کیارستمی آدم‌ها حرف‌های مهمشان را توی ماشین وقتی کنار هم نشسته‌اند و توی جاده‌اند به هم می‌گویند. توی «زیر درختان زیتون» حسین آقا راز دل و عشق دیرینه‌اش به طاهره را وقتی سوار پاترول محمدعلی کشاورز است برای او بیان می‌کند. قصه‌های عشق و عاشقی‌اش را توی‌‌ همان پاترول تعریف می‌کند. یکی از سکانس‌های به شدت جالب فیلم وقتی است که دستیار کارگردان با نیسانش می‌‌اید و کنار پاترول می‌ایستد. حسین توی پاترول نشسته است و طاهره توی نیسان. در فاصله‌ای بسیسار کم از هم... حسین تشنه‌ی یک نگاه طاهره است و طاهره نگاهش را دوخته به کف ماشین...
یا فیلم «طعم گیلاس» شاهکار عباس کیارستمی که تمام آدم‌ها همه‌ی آن حرف‌ها را وقتی می‌زنند که سوار ماشین شخصیت اول فیلم می‌شوند...
یا فیلم «باد ما را خاهد برد»... آن صحنه‌هایی که بهزاد سوار بر ترک موتور آقای دکتر روستا می‌شود و از جاده‌ی خاکی می‌روند... در آنجا ماشین نیست. موتور است که محملی می‌شود برای پیش رفتن در جاده‌ها و گفتن و شنیدن حرف‌های مهم...
نکته‌ی دیگری هم که وجود دارد میل وافر عباس کیارستمی به فیلمبرداری از داخل ماشین است. صحنه‌های فیلم «زندگی و دیگر هیچ»، تصویرهایی که از شیشه‌ی عقب ماشین و همچنین شیشه‌ی جلوی ماشین نشان می‌دهد. عباس کیارستمی این میل وافرش را حتا توی مستندهایی که می‌سازد هم اعمال می‌کند. مثلن فیلم مستند «ای بی‌سی آفریقا» که در مورد آفریقا و ایدز و کودکان آفریقایی است پر است از صحنه‌هایی که کیارستمی دوربینش را توی ماشین روشن کرده و از جاده و مناظر اطرافش و مکان‌هایی که ماشین می‌رود فیلم گرفته است.
اوج این علاقه‌ی کیارستمی فیلم ۱۰ است. جایی که تمام فیلم در ماشین فیمبرداری شده و تمام دیالوگ‌های فیلم شامل گفت‌و‌گوهایی است که توی ماشین بین آدم‌ها اتفاق می‌افتد. گفت‌و‌گوهای با طعم زندگی، فریادهای آدم‌ها، دغدغه‌‌هایشان، ظلم و ستم‌هایی که دیده‌اند و...

وقتی فیلم‌های کیارستمی را نگاه می‌کنی، نگاهت به جاده‌ها و ماشین‌ها تغییر می‌کند. ماشین‌ها، برایت اتاق‌های خلوت متحرکی می‌شوند که رازهای مگوی آدم‌ها درشان از اعماق وجود به سطح می‌رسند و بیان می‌شوند، و جاده‌ها... چیزی فرا‌تر از یک راه آسفالته یا خاکی می‌شوند. نوعی زمان می‌شوند. باید جلو بروی، باید سعی کنی هر چه بیشتر در جاده جلو بروی، هر چه قدر جلو‌تر بروی بیشتر می‌فهمی... باید سعی کنی به انتها برسی... با تمام وجود باید بروی، حتا اگر ماشینت یک رنو ۵قراضه باشد، شاید به انتهای جاده نرسی، اما... هر چه قدر در جاده‌ها بیشتر پیش بروی بیشتر می‌فهمی... کیارستمی دیدگاه آدم به این دو معقوله را تکان می‌دهد...

مرتبط: عباس کیارستمی-1  - عباس کیارستمی-2  -  عباس کیارستمی-3

عباس کیارستمی-3

سه گانه‌ی زلزله. یا سه گانه‌ی کوکر. مجموع سه فیلم درخشانی که عباس کیارستمی در سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۲ ساخته. «خانه‌ی دوست کجاست؟» در سال ۱۳۶۵. «زندگی و دیگر هیچ» در سال ۱۳۶۹. و «زیر درختان زیتون» در سال ۱۳۷۲. سه فیلمی که اگر بخاهم در یک کلمه توصیفشان کنم می‌گویم: «زندگی بخش». سه فیلمی که دیدنشان جایی از اعماق روحم را قلقلک داد و وقتی ثانیه‌های آخرشان به پایان می‌رسید حس می‌کردم خونی که در زیر پوستم جریان دارد به تلاطم افتاده و شوری در رگ هام دویده... هر سه فیلم جایی دور از هیاهوی شهر اتفاق می‌افتند. جایی پشت کوه‌ها. آن طرف رودبار و منجیل و رستم آباد. در پناه کوه درفک. در روستاهای کوکر و پشته...
 «خانه‌ی دوست کجاست؟» قصه‌ی بابک احمدپور پسرک هشت ساله‌ی روستای کوکر است که دفتر مشق بغل دستی‌اش را توی مدرسه اشتباهی برداشته و حالا می‌خاهد که دفترچه را به او برگرداند تا او هم بتواند مشقش را بنویسد. بدو بدو می‌رود روستای همسایه پشته تا خانه‌ی دوستش را پیدا کند، هی می‌رود و می‌گردد. می‌رود و می‌آید. دوباره. چند باره. سراغ آدم‌های گوناگونی می‌رود تا خانه‌ی دوست را پیدا کند. شب می‌شود. ولی او هنوز در جست‌و‌جوی خانه‌ی دوست است...
 «زندگی و دیگر هیچ»، ۵روز بعد از زلزله‌ی رودبار و منجیل است. یکی از عوامل فیلم «خانه‌ی دوست کجاست؟» نگران بابک احمد‌پور می‌شود. با پسر کوچکش از تهران بلند می‌شوند می‌روند به سمت رودبار و منجیل. می‌خاهند ببینند بابک طوریش شده یا نه. راه بندان است. جاده‌ی قزوین رشت بسته شده. با رنو ۵درب و داغانشان بی‌خیال جاده‌ی اصلی می‌شوند و از راه‌های فرعی راه می‌افتند به سمت کوکر تا ببینند بابک زنده است یا نه؟ توی راه خیلی چیز‌ها می‌بینند. به خیلی آدم‌ها و بچه‌ها و قصه‌ها می‌رسند. زلزله همه جا را ویران کرده. مرگ آدم‌ها... و زندگی که جریان دارد. زور زندگی از زور زلزله و مرگ بیشتر است. فیلم تمام می‌شود اما پدر و پسر فیلم بابک احمدپور را پیدا نمی‌کنند...
 «زیر درختان زیتون» یک سال بعد از زلزله را نشان می‌دهد و قصه‌ی آن از دل فیلم «زندگی و دیگر هیچ» بیرون می‌آید. یک قصه‌ی عاشقانه‌ی فوق العاده با طراوت. توی «زندگی و دیگر هیچ» یکی از سکانس‌ها که تویش مردی از ازدواجش در روز بعد از زلزله می‌گفت... سکانسی که اصلن دردسر ساخته شدنش به چشم نمی‌آمد... رابطه‌ی بین دختر و پسر روستایی که قرار بود دیالوگ‌های آن سکانس را بگویند. پسری که عاشق دختر است و دختر که به خاطر حضور پسر دیالوگ‌هایش را نمی‌گوید... سعی و تلاش‌های کارگردان برای وصال آن دو تا... قصه‌ی عاشقانه‌ی غریب و عجیبی بود... عاشقانه‌ای که چند سال پیش جزء صد فیلم تاریخ سینمای توصیه شده به تماشاگران در جشنواره‌ی تورنتوی کانادا انتخاب شده بود...

چیزی که در سه گانه‌ی زلزله‌ی کیارستمی شدیدن جلب توجه می‌کند، در جست‌و‌جو بودن آدم‌های این فیلم هاست. قهرمان‌های این فیلم‌ها به دنبال چیزی‌اند. در جست‌و‌جو‌اند. بابک به دنبال خانه‌ی دوستش است، آقای خردمند در «زندگی و دیگر هیچ» به دنبال رد و نشانی از بابک احمدپور بعد از زلزله است، و حسین در «زیر درختان زیتون» به دنبال این است که از طاهره جواب بله بگیرد و به عشقش برسد... این آدم‌ها به دنبال زندگی‌اند. برای رسیدن سعی و تلاش می‌کنند. تکاپو دارند. رسیدن یا نرسیدن اهمیتی ندارد. چیزی که این سه فیلم را سرشار از شور زندگی می‌کند همین در جست‌و‌جو بودن آدم‌‌هایشان است. بابک در «خانه‌ی دوست کجاست؟» آخرش خانه‌ی دوست را پیدا نمی‌کند، آقای خردمند و پویا در «زندگی و دیگر هیچ» از بابک خبردار می‌شوند اما او را پیدا نمی‌کنند، فقط در زیر درختان زیتون است که حسین آخرش به مراد دلش می‌رسد... راه بین کوکر و پشته یک میان بر دارد. یک تپه‌ی بلند که راهی مالرو پیچ واپیچ از آن بالا می‌رود. این راه پرشیب و نفس گیر توی دو فیلم «خانه‌ی دوست کجاست؟» و «زیر درختان زیتون» تکرار می‌شود. نکتهی مهم این است که آدم‌های فیلم ازین سربالایی تند و نفس گیر به سرعت بالا می‌روند. کم نمی‌آورند. آن‌ها به دنبال چیزی هستند. و به خاطر همین در جست‌و‌جو بودن وانمی مانند...
پایان بندی دو فیلم «زندگی و دیگر هیچ» و «زیر درختان زیتون» هم جالب است. چند دقیقه‌ی آخر فیلم نماهای دور است. گویی کیارستمی به قصد می‌خاهد که تماشاگر فیلمش را از شخصیت داستانش جدا کند. سرنوشت قهرمانانش را به تماشاگر نشان می‌دهد. منتها از فاصله‌ای خیلی زیاد. انگار که می‌خاهد بگوید «آهای تماشاگر فیلم من، دیدی؟ انسانِ در جست‌و‌جوی زندگیِ فیلم من را دیدی؟ او همچنان به دنبال زندگی است... حالا دیگر باید ر‌هایش کنی... حالا دیگر نوبت توست...»

این سه فیلم به سه گانه‌ی زلزله شهرت پیدا کرده‌اند. یادآور زلزله‌ی سال ۱۳۶۹ رودبار و منجیل که ۵۰۰۰۰ کشته داشت... در فیلم «زندگی و دیگر هیچ» که وقایع آن درست ۵روز پس از زلزله اتفاق می‌افتد صحنه‌های زیادی از ویرانی‌های زلزله نشان داده می‌شود. اما تاکید کیارستمی بر زندگی و ادامه داشتن آن با وجود قدرت نابودگری زلزله است. آدم‌های داستان «زندگی و دیگر هیچ» قدرت مرگ را به سخره می‌گیرند، پیرمردی توی آن هیروویری می‌رود و کاسه توالت می‌خرد، پسری روز بعد از زلزله ازدواج می‌کند، مردی که کلی از خیشانش را از دست داده آنتن تلویزیون برای چادر‌ها نصب می‌کند تا بنشینند و فوتبال نگاه کنند... این شور زندگی...
اما این سه فیلم خوش ساخت و عمیق به سه گانه‌ی کوکر هم شهرت یافته‌اند. کوکر روستایی از توابع رستم آباد. در پناه کوه درفک. نکته‌ای که وجود دارد آدم‌هایی هستند که به کیارستمی انگ وطن فروشی می‌زنند. او را به خاطر فیلم ساختن در خارج از مرزهای ایران محکوم می‌کنند. انگار این آدم‌ها سه فیلم «خانه یدوست کجاست؟»، «زندگی و دیگر هیچ» و «زیر درختان زیتون» را ندیده‌اند. سه فیلمی که به جرئت می‌توانم بگویم نام تکه‌ای از خاک ایران به نام کوکر و شهرهای رودبار و رستم و آباد را جاویدان و ماندنی کرده‌اند...

مرتبط: عباس کیارستمی-1  - عباس کیارستمی-2  - عباس کیارستمی-4

عباس کیارستمی-2

نقل است که عباس کیارستمی زمانی از کودکی خاسته بود که درفیلمش بازی کند. کودک که نمی‌دانسته کیارستمی یکی از مطرح‌ترین کار گردانان است به او گفت که آیا «خشایار مستوفی» را می‌شناسد؟ کیارستمی که اصلن تلویزیون نگاه نمی‌کرده جواب منفی می‌دهد. کودک به او می‌گوید که خشایار می‌تواند ۶۰ میلیون نفر را بخنداند ولی تو چه کار می‌توانی بکنی؟!
این فیلم «۵» را که دیدم به شدت با آن کودک همذات پنداری کردم. فیلمی به شدت خسته کننده، کسل کننده، اعصاب خردکن و بی‌معنا.
فیلم «۵» ۵تا اپیزود ۱۵-۱۶دقیقه‌ای دارد. همه‌ی اپیزود‌ها در ساحل دریا در آستوریاسِ اسپانیا فیلمبرداری شده‌اند. ۴تا اپیزود دوربین ثابت است. یعنی کیارستمی دوربین را گذاشته روی پایه‌ی دوربین و برای خودش رفته چرخیده و بعد از یک ربع آمده هر چه را که دوربین ثبت کرده ریخته توی قالب فیلمی به اسم ۵ تا به خورد ملت بدهد. آن یک اپیزودی هم که دوربین ثابت نیست، حرکت دوربین به اندازه‌ی دو سه وجب است.
اپیزود اول لب دریا است. یک تکه چوب را نشان می‌دهد که موج‌ها هی می‌خورند بهش و تکانش میهند. همین. ۱۵دقیقه فقط همین را نشان می‌دهد و رفتن و آمدن موج‌های دریا را.
اپیزود دوم رفت و آمد مردم در کنار ساحل را نشان می‌دهد. آدم‌ها رد می‌شوند فقط.
اپیزود سوم لب دریا را از کمی دور‌تر نشان می‌دهد و سه تا سگ که کنار ساحل می‌ایستند، پا می‌شوند، حرکت می‌کنند. می‌روند. می‌آیند.
اپیزود چهارم یک دسته اردک را نشان می‌دهد که کنار دریا از این سمت دوربین به آن سمت دوربین حرکت می‌کنند و بالعکس. فکر کنم کیارستمی در این اپیزود مشغول کیش دادن اردک‌ها به سمت دوربین از این طرف به آن طرف و بالعکس بوده!
البته دی ماه پارسال این اپیزود را به عنوان یک فیلم کوتاه در پردیس سینمایی ملت نشان دادند. آقای منتقدی به اسم علیرضا سمیع آذر در نقد این اپیزود گفته بود: «این اپیزود به نوعی تعارض و کشمکش بر می‌گردد. در این اپیزود هم‌چنان پس‌زمینه‌ی کار دریاست، اما این‌بار دریا آرام است و شروع با حرکت یک مرغابی و مرغابی‌های دیگر به دنبال اوست که تنها در جهت یک همسویی این مسیر یکسان را دنبال می‌کند و می‌توان مرغابی‌ها را از هم تمیز داد، چه بسا که حتی نوع راه‌رفتن آن‌ها نیز نشان‌دهنده‌ی تمایز شخصیتی آنهاست. تمام مرغابی‌ها یک مسیر را دنبال می‌کنند و هیچ اتفاق خاصی نمی‌افتد تا این‌که یکی از آن‌ها در نیمه‌ی فیلم دچار تردید می‌شود و بدون هیچ انگیزه و دلیلی تصمیم می‌گیرد جهت حرکت خود را تغییر دهد. هیچ توضیحی برای این عمل وجود ندارد و این اتفاق ناشی از تردید اوست که منجر به پیروی سایر مرغابی‌ها از او می‌شود. این مسیر بدون انگیزه و توضیح طی شده تا این‌که همگان تنها یک چرخه‌ی باطل و بدون منطق را سپری کنند.»
نمی‌دانم. راستش هر بار که می‌روم لاهیجان، خانه‌ی دایی‌ام هم می‌می روم. آنجا هم اردک هست، هم مرغ و خروس، هم غاز، هم گربه، هم بلدرچین و... گاهی اوقات می‌نشینم توی ایوان و به دسته‌ی اردک‌ها و کار‌هایشان نگاه می‌کنم. لذت بخش است. یک جور فراغت به من می‌دهد تماشایشان. اما اینکه من وقت صرف کنم، بروم توی سالن تاریک سینما بنشینم، هوای گندیده‌ی آنجا را تنفس کنم تا به مدت ۱۵دقیقه فقط رفت و آمد اردک‌ها را تماشا کنم، خیلی احمقانه است. وقتم را از سر راه نیاورده‌ام که. اگر قرار باشد مثل آقای سمیع آذر هم به قضیه نگاه کنم، آن طوری من هم می توانم دوربین فیلمبرداری بردارم بکارمش یک جایی بعد بروم برای خودم یک ربع بچرخم و برگردم، هر چیزی که ضبط شده بود بنشینم برایش معنا بسازم و کوچک ترین چیزها را بزرگ ترین معرفی کنم و اصلن شاهکارش کنم...
اپیزود پنجم هم شب شده. هوا ابری است. سطح آب چیزی را نشان نمی‌دهد بعد از چند دقیقه ابر‌ها می‌روند و تصویر ماه می‌افتد روی سطح آب. بعد دوباره ابری می‌شود و باران می‌آید. بهد دوباره ماه می‌آید. بعد هم کم کم صبح می‌شود.
راستش من کل فیلم را مثل بچه‌ی آدم ندیدم. یعنی اپیزود اول را کامل نگاه کردم. ولی اپیزود دوم را تا ته نتوانستم ببینم. ماوس را برداشتم و فیلم را کمی جلو‌تر بردم. دیدم باز هم اتفاقی توی فیلم حادث نشده. همین جوری جلو رفتم و یک ساعت باقی مانده‌ی فیلم را عرض ده دقیقه دیدم! تنها نکته‌ی مثبت فیلم برای من آهنگ‌های بین اپیزود‌ها بود. آهنگ‌های خیال انگیز پیمان یزدانیان...

پس نوشت: می‌خاهم بروم سراغ سه گانه‌ی «زلزله»...
مرتبط: عباس کیارستمی-1   - عباس کیارستمی- 3   - عباس کیارستمی-4

عباس کیارستمی-1

نشسته‌ام به دیدن فیلم‌های عباس کیارستمی. دیروز «قضیه: شکل اول، شکل دوم» را دیدم. فیلمی برای سال‌های ۱۳۵۷-۱۳۵۸ که باید بگویم چیزی فرا‌تر از یک فیلم بود. یک جامعه‌شناسی، یک روانشانسی، یک تاریخ، یک مستند... قصه‌اش این طوری هاست که کلاس درسی را نشان می‌دهد که در آن معلم مشغول کشیدن شکل‌های مربوط به درسش است. بچه‌های کلاس عاطل و باطل نشسته‌اند و او مشغول نقاشی کشیدن خودش است. یکی از بچه‌های ته کلاس در سکوت کلاس زیر میز ضرب می‌گیرد. هر وقت معلم برمی گردد او ضرب گرفتن را قطع می‌کند. کلاس هم ازین کلاس‌ها که همه‌ی نیمکت‌هایش ۳ نفره و ۴نفره است. بعد از چند بار برگشتن معلم و ناتوانی او در شناسایی او دو ردیف آخر کلاس را از کلاس می‌اندازد بیرون. دو ردیف آخر یعنی هفت نفر. و این شرط را می‌گذارد که: یا بگویید چه کسی بوده و بیایید سر کلاس بنشینید یا اینکه هر ۷ نفرتان تا یک هفته اجازه‌ی حضور در کلاس را ندارید.
کیارستمی یک تصویر از ۷نفر را نشان می‌دهد که با همدیگر بیرون کلاس کنار دیوار ایستاده‌اند و در و دیوار را نگاه می‌کنند. بعد کات می‌کند. می‌رود سراغ پدرهای ۶تابچه‌ای که مقصر نبوده‌اند و ازشان می‌پرسد که به نظر شما پسر شما در این حالت باید چه کار کند؟ مقصر را لو بدهد و برود سر کلاس بنشیند یا اینکه اتحاد را حفظ کند و تا آخر هفته با بقیه‌ی بچه‌ها سر کلاس نرود؟
کیارستمی ۶پدر را می‌نشاند جلوی دوربینش و ازشان نظرخاهی می‌کند. هر کدام از پدر‌ها متناسب با طبقه‌ی اجتماعی و شخصیتشان جواب می‌دهند. اینجاست که به نظرم وجه جامعه‌شناسانه‌ی فیلم نمود پیدا می‌کند. پدر‌ها هر کدام کاره‌ای هستند. یکی نورالدین زرین کلک است که تصویرگر کتاب است، یکی حسابدار است، یکی کارگر است، یکی سرهنگ نیروی دریایی است و الخ. جواب‌هایی که هر کدام از پدر‌ها می‌دهند می‌تواند وجهی نمادین از طبقه‌ی اجتماعی و حتا حال و روز جامعه‌ی زمان فیلمبرداری (بحبوحه‌ی انقلاب۵۷) باشد. مثلن یکی از پدر‌ها می‌گوید: این‌ها باید اتحاد خودشان را حفظ کنند و مقاوم بشوند. چرا که در بزرگسالی و برای مبارزاتشان مطمئنن به اتحاد و همبستگی نیاز دارند و باید یاد بگیرند آن را. دو تا از پدر‌ها که کارگر هستند و نانشان را با زحمت زیاد درمی آورند جملات جالبی می‌گویند. می‌گویند که «ما کار می‌کنیم که بچه‌مان درس بخاند. یک هفته بیرون از کلاس باشد که چه کار کند؟ من برای چی کار می‌کنم و پول درمی آورم؟» این‌ها را که می‌شنیدم شدیدن یاد این افتاده بودم که آدم فقیر به انسانیت فکر نمی‌کند و...
کیارستمی در بخش بعدی فیلمش‌‌ همان بچه‌ها را بار دیگر نشان می‌دهد. این بار در روز سوم یکی از آن‌ها خسته می‌شود و وارد کلاس می‌شود و پسری را که زیر میز ضرب می‌گرفت به معلم معرفی می‌کند. او را لو می‌دهد و می‌رود سر کلاس می‌نشیند.
فیلم کات می‌خورد و این بار می‌رود سراغ کلی شخصیت و ازشان می‌پرسد که آیا با کاری که آن پسر کرد و رفیقش را لو داد موافقید یا نه؟ شخصیت‌های گوناگون و حالا بعد ۳۷-۳۸سال بعضی‌‌هایشان به شدت تاریخی. آدم‌هایی که سواد و قدرت تحلیل بالایی هم دارند. کیارستمی سراغ دکتر کمال خرازی (مدیرعامل کانون پرورش فکری در ان زمان) می‌رود، سراغ وزیر وقت آموزش و پرورش (غلامحسین شکوهی) می‌رود، سراغ نادر ابراهیمی، احترام برومند (گوینده‌ی وقت رادیو و تلویزیون)، علی موسوی گرمارودی، مسعود کیمیایی، عزت الله انتظامی، رب داوید شوفت (رهبر مذهبی کلیمیان ایران در آن زمان)، صادق قطب‌زاده، ابراهیم یزدی (وزیر امورخارجه در آن زمان)، نورالدین کیانوری (دبیر اول کمیته‌ی مرکزی حزب توده در آن زمان) و خیلی آدم‌های دیگر می‌رود. عجیب‌ترین شخصیتی که به سراغش برای نظرخاهی رفته بود برای من صادق خلخالی، قاضی شرع دادگاه‌های اول انقلاب ایران بود.
هر کدام از آن‌ها از دیدگاه خودش بررسی می‌کرد و پارامتر‌ها را بیان می‌کرد و نظرش را می‌گفت و قضیه را تحلیل می‌کرد. جوری که به نظرم برای شناخت هر کدام از این آدم‌ها شنیدن همین ۲-۳دقیقه تحلیلشان کافی است! مثلن نادر ابراهیمی که که حرف می‌زد کاملن درک می‌کردی که این آدم چه چیزهایی برایش مهم است و چه جوری به دنیا نگاه می‌کند. یا مثلن نورالدین کیانوریِ کمونیست... برایم عزت الله انتظامی جالب بود که شدیدن از این کار پسرک شاکی شده بود و می‌گفت باید آن ۶نفر دیگر بعد کلاس بگیرند یک فصل کتکش بزنند!...
کیارستمی دوباره فیلم را کات می‌کند و این بار شکل دوم قضیه را نشان می‌دهد. اینکه آن ۷نفر تا روز آخر هفته جلوی کلاس می‌مانند و به کلاس نمی‌روند و حاضر هم نمی‌شوند که لو بدهند و خیانت کنند.
این بار هم به سراغ شخصیت‌های گوناگون می‌رود و نظرشان را می‌پرسد. سراغ‌‌ همان شخصیت‌های قبلی می‌رود. این بار نظرشان را می‌پرسد. سراغ علی گازاده غفوری (نماینده‌ی مجلس خبرگان) و هدایت الله متین دفتری (عضو هیئت اجرایی جبهه‌ی دموکراتیک ملی) و عبدالکریم لاهیجی (رییس دفاع از حقوق بشر در ایران) هم می‌رود و از آن‌ها هم می‌پرسد که به نظر شما این کار درست بود؟ باز هم یک دنیا دیدگاه از شخصیت‌های مختلف و تحلیل‌های کوتاهی که ارائه می‌دهند و...
در آخر فیلم، آن ۷نفر می‌روند و دوباره سر جایشان می‌نشینند. معلم باز هم مشغول نقاشی کشیدن می‌شود و باز هم یکی از بچه‌های ته کلاس زیر میز ضرب می‌گیرد. معلم برمی گردد، اما صدای ضرب گرفتن ادامه پیدا می‌کند و تیتراژ فیلم شروع می‌شود... پایانی به شدت انقلابی و دوست داشتنی!
نکته‌ای که در فیلم شدیدن آن را خاستنی می‌کند کنار هم قرار گرفتن آن همه آدم جورواجور است. از دبیر اول حزب توده تا قاضی شرع دادگاه‌های انقلاب، از نماینده‌ی مجلس خبرگان تا شاعر و نویسنده و گوینده‌ی رادیو. آدم‌هایی که بعد‌ها بعضی‌‌هایشان نابود و ناپدید شدند. توی فیلم یک جور آزادی بیان موج می‌زند. هر کس حرف خودش را به راحتی بیان می‌کند. خانم‌های توی فیلم حجاب ندارند... و...
@@@
فیلم که تمام شد ته ذهنم روزهای بدی هم دوباره زنده شدند. دو سال پیش بود. آره... دو سال پیش... تظاهرات‌ها، شلوغ شدن‌ها، روزهای خاص. بعد از هر روز خاص و بعد از هر تظاهرات و به خصوص بعد از عاشورای۸۸... توی مترو و اماکن عمومی کاتالوگ‌ها و روزنامه مانندهایی پخش می‌کردند و تویشان را پر از عکس‌های روز پیش می‌کردند، بعد دور چهره‌ی آدم‌ها خط می‌کشیدند. توی سایت‌ها و وبلاگ‌‌هایشان هم عکس‌ها را می‌گذاشتند. بعد از آدم‌ها درخاست می‌کردند که اگر این آدم‌ها را می‌شناسید به ما معرفی کنیدشان... توی فیلم خیلی‌ها از کار بد معلم و به قول نورالدین کیانوری از رهبری مدرسه می‌گفتند، از پستی کارش... به یاد دو سال پیش که افتادم دیدم عجب ستمگر معلم و عجب رذل معلمی بودند این‌ها... یعنی آدم‌هایی پیدا شده‌اند که بروند کسی را لو بدهند و او را بفروشند؟!... نمی‌دانم... نمی‌دانم...

مرتبط: عباس کیارستمی-2   - عباس کیارستمی-3  -  عباس کیارستمی-4