به دیدار شازده حمام

صبح رفتم به جلسه‌ی پنج‌شنبه‌ صبح‌های بخارا. به محمدحسین پاپلی یزدی از سر کتاب شازده حمام آن‌قدر ارادت پیدا کرده بودم که به خاطر ۱ ساعت نشستن پای حرف‌هایش پی ۳ ساعت رفت‌وآمد در تهران را به تنم بمالم. این‌که جلسات علی دهباشی هر بار یک جا برگزار می‌شوند خودش از جذابیت‌های او است. این بار نشست در یک تئاتر برگزار شد. علی دهباشی و محمدحسین پاپلی یزدی پشت یک میز وسط صحنه‌ی تئاتر نشستند و ما هم روی صندلی‌های طبقاتی تئاتر. سالن شلوغ بود و عده‌ی زیادی هم ایستاده بودند. فکر می‌کردم نشست در ستایش پاپلی یزدی باشد. محمد فاضلی دیر آمد. آن یکی سخنران هم گویا اصلا نیامد و خود پاپلی یزدی میدان‌دار شد و یک جورهایی چکیده‌ی یک عمر کار پژوهشی‌اش در مورد آب را بیان کرد. به نظرم جلسه‌ی امروز صبح بخارا مثل یک تد حرفه‌ای بود. خلاصه و دقیق و پرمغز.
اول نشست علی دهباشی از روی کاغذ یک معرفی یک پاراگرافی از محمدحسین پاپلی یزدی ارائه کرد. لوله‌های اکسیژن به بینی علی دهباشی وصل بودندو کپسول اکسیژنش هم توی یک کیف دستی پایین پایش بود. خود پاپلی یزدی فقط در مورد آب صحبت کرد. 
این که می‌گویند خشکسالی شده است و کم‌آبی داریم و فلان و بیسار در عمر چندهزار ساله‌ی فلات ایران اصلا مسئله‌ی جدیدی نیست. ایران همیشه این گونه بوده است. فقط شیوه‌ی مواجهه‌ با مسئله عوض شده است. تا چند هزار سال و بدون ربط به پیش و پس از اسلام، مدیریت آب به دست خود مردم فلات ایران بوده است. آن‌ها آب را امانت خدا می‌دانستند و نسل به نسل ازش استفاده می‌کردند و مواظب بودند که نسل‌های بعدی هم از آن بهره‌مند شوند. دولت‌ها اصولا در بهره‌برداری از آب دخالت نمی‌کردند. نهایت دخالت آن‌ها تشویق سرمایه‌داران به طرح‌های ساخت قنات و کاریز و... بوده است. خود مردم کار را پیش می‌بردند. در سال ۱۳۰۹ قانون قنوات ایران تصویب شد که اولین دخالت دولت در مسئله‌ی آب در کل تاریخ ایران بود. در سال ۱۳۴۷ هم آب ملی شد و عملا صاحب آب دولت شد. در ایران آب فقط ۱۰ سال دولتی ماند. پس از انقلاب اسلامی آب از حیطه‌ی مردم و دولت خارج شد و در اختیار حکومت اسلامی قرار گرفت. مردم برای خودشان چاه زدند و چون آب برای خودشان نبود و برای دولت هم نبود کسی توبیخ نشد. 
بسیاری از مشکلات آب از همین تغییر مدیریت آب و قوانینی است که در چند دهه‌ی اخیر وضع شده است. بسیاری از سدهایی که این روزها می‌گویند به دلیل خشکسالی آبگیری نمی‌شوند از همان اول کار هم معلوم بود که آبگیری نمی‌شوند. از همان اول هم آب نداشته که بخواهد آبگیری شود. منتها ساخت سد و گسترش مصرف آب برای یک عده درآمد است. مسئله‌ی اصلی مصرف آب در ایران جمعیت ایران است. این جمعیت متناسب با منابع آبی ایران نیست. کل آب‌های سرزمین ایران (مجموعه تمام رودها و سفره‌ها و...) حدود ۱۰۰ میلیارد متر مکعب تخمین زده می‌شود. در چین فقط رودخانه‌ی یانگ‌تسه ۹.۵ برابر کل ایران آب دارد. در آلمان فقط رود راین ۶۵ میلیارد متر مکعب آب دارد. فارغ از تعداد، پراکندگی جمعیت ایران هم بسیار نامتوازن است. ۲۸-۲۹ درصد از جمعیت ایران در ۷-۸ شهر سکونت دارند و آب شرب می‌خواهند و این تمرکز جمعیت آن هم در نواحی مرکزی ایران اشتباه محض است. انتقال آب از سد دوستی در مرز افغانستان به شهر مشهد مترمکعبی ۱۵ تا ۲۰ هزار تومان هزینه دارد. آن وقت شرکت آبفا این آب را متر مکعبی ۳۰ ریال می‌فروشد. جمعیت ایران باید برود به سمت سواحل جنوبی. جایی که آب بیشتر است و می‌شود از آب‌شیرین‌کن‌ها استفاده کرد. هزینه‌های انتقال آب هم کمتر است. 
مشکل بی‌آبی برای ما اصلا و ابدا تازه نیست. مشکل نحوه‌ی حکمرانی و مواجهه با مسئله است. قنات برای ما رئیس روسای ما درس مملکتداری دارد. شما قنات قصبه‌ی گناباد را نگاه کنید. ۱۲۸۸ نفر شریک دارد. هر کدام به اندازه‌ی ۳-۴ دقیقه سهم دارند. کل این قنات و تقسیماتش توسط ۳ نفر اداره می‌شود. ارتشی‌ها برای مدیریت این جمعیت باید حداقل ۶۵ نفر را به کار بگیرند. بهره‌وری یعنی این. توسعه‌ی متناسب با منابع یعنی این. نکته‌ی مهم در مورد قنات گناباد این است که این قنات مثل کارخانه‌های عجیب غریب ایران یک شبه به وجود نیامده است. ۶۰۰ سال ۷۰۰ سال طول کشیده تا به این شکل دربیاید. پله پله پیش رفته. ما می‌خواهیم یکهو پیشرفت کنیم. نمی‌شود. 
یا ما به زور به افغانستان می‌گوییم که باید به ما آب بدهد. افغانستان فقط روی هیرمند سد دارد. آب هری‌رود یکسره در اختیار ماست. همان هیرمند را داریم دائم اعتراض می‌کنیم. به این توجه نمی‌کنیم که افغانستان هم یک کشور است. مردمانی دارد. آن‌ها هم آب می‌خواهند. کشاورزی می‌خواهند. زندگی می‌خواهند. نمی‌شود که بگوییم آن‌ها بمیرند اما به ما آب بدهند. معلوم است که آب نمی‌دهند. حالا شما اشرف غنی را بکن طالبان. فرقی ندارد که. آب نمی‌دهند. راه‌حلش این نیست. راه‌حلش کشت فراسرزمینی است. ما این طرف در خراسان کارخانه‌ی قند و شکر داریم. چه عیب دارد که چغندر از دشت هرات بیاید؟ دشت هرات آب دارد. چغندر ارزان‌تر عمل می‌آید. آن‌ها چغندر بکارند. ما وارد کنیم و کارخانه‌ را بچرخانیم. چرا اصرار داریم که حتما چغندر هم باید از داخل خراسان بی‌آب باشد؟ وقتی کشت محصول در آن طرف مرز ارزان‌تر تمام می‌شود چرا از آن‌ها استفاده نکنیم؟ این‌طوری هر دو طرف مرز به هم از نظر اقتصادی وابسته می‌شوند و چه چیزی از این بهتر برای امنیت کشور؟ البته رییس یکی از کارخانه‌های قند خراسان یک بار این کار را کردها. چغندر افغانستان یک سوم ایران قیمت داشت. منتها سر مرز پلیس مانع شد. ساعت ۱۲ شب به تریلی چغندر افغانستانی گیر داده بود که باید بارت را خالی کنی تا ببینم تریاک داری یا نه. حالا خود پلیس نه کارگر داشت، نه وسایل خالی و پر کردن بار. حرف زور می‌زد. حتی یک سگ موادیاب هم نداشت. نگذاشت تریلی افغانستانی بیاید و اصلا این شکل نگرفت. 
خشک‌سازی همیشه بوده. الان هم هست. فلات ایران همین است. مشکل ما هم الان جمعیت‌مان است و مشکل حاد این است که در کاهش مصرف و تغییر شیوه‌های تأمین آب شرب و کشاورزی این جمعیت هیچ درآمد و سودی نیست. سود و درآمد فقط در افزایش مصرف است و سر همین است که داریم به سمت بحران پیش می‌رویم...
 

پس‌نوشت: بعد از نشست کتاب «فرهنگ و تمدن کاریزی» را خریدم که بخوانم.

کتیرایی‌ها و آشغال‌جمع‌کن‌ها

توی فیلم‌های امسال جشنواره‌ی سینما حقیقت دو تا فیلم هستند که خیلی دوست دارم ببینم‌شان: «شازده حمام» و «گود». شازده حمام در مورد محمدحسین پاپلی یزدی (نویسنده‌ی کتاب شازده حمام) است. هر چهار جلد کتاب «شازده‌ حمام» را با وجود قطور و خیلی گران بودن خریده‌ام و خوانده‌ام. اصولاً وقتی پول بابت کتاب می‌دهم می‌خوانم. ولی اگر کتابه خوب نباشد فحش و لعنت نثار نویسنده می‌کنم که کاغذ و پول من را حرام کرده. شازده حمام این طوری نبود. حتی جلد اول و دومش را می‌توانم شاهکار بلامنازع بنامم. 
حدود ۱۲۰ صفحه از کتاب شازده حمام روایتی فوق‌العاده‌ست به نام «کتیرایی‌ها». کتیرایی‌ها قصه‌ی مردان و کودکان اهل بافق در دهه‌ی ۴۰  شمسی است که از زور فقر و نداری هر سال به نواحی کردستان می‌رفتند تا با کتیراگیری درآمد کسب کنند و فقر آن قدر شدید و مطلق بود که کودکان ۸-۹ ساله هم به این سفر هر سال می‌رفتند. 

«آدم‌بزرگ‌ها را مرد، نوجوان‌ها را نیم‌ مرد و بچه‌ها را ثلثه مرد می‌گفتند.» ص ۴۴۷

روایت کتیرایی‌ها شباهت عظیمی در ماهیت به موضوع فیلم دوم (گود) دارد. فیلم گود از کتاب «انگار لال شده بودم...» برآمده. پایان‌نامه‌ی سپیده سالاروند در گودهای زباله‌ و کودکان کارگر افغانستانی در تهران. من کتاب را خوانده‌ام و توی وینش هم در موردش نوشته‌ام. کتابی خوب و خواندنی در مورد مهاجرت کودکان افغانستانی به ایران و کار کردن به عنوان آشغال‌جمع‌کن در کوچه پس‌کوچه‌های تهران بود. روایتی که تلخ بود و دردناک. روایتی که وظیفه‌اش (شرح دقیق مسئله) را خوب انجام داده بود. حدس می‌زنم فیلم هم روایت همان کتاب باشد. 
فصل کتیرایی‌های کتاب شازده حمام به طرز عجیبی خواندنی است. هم قصه‌ای تراژیک و تأسف‌برانگیز است، هم قصه‌ای عاشقانه و دوست‌داشتنی. به خاطر همین است که می‌گویم شازده حمام یک شاهکار است. جابه‌جایی نیروی کار از بافق یزد به کوه‌های کردستان شباهت بسیار زیادی به جابه‌جایی افغانستانی‌ها از مرز افغانستان تا نواحی شهری ایران دارد:

«از همین‌جا بهره‌کشی از این بیچاره‌ها شروع می‌شد. دلال‌ها در این کار سود خوبی می‌بردند. مسافر کتیرایی وقتی در اتوبوس می‌نشست، اتوبوس باید یکسره به قزوین می‌رفت. اگر وسط راه می‌ایستاد و این مسافرها پیاده می‌شدند، دیگر خودشان نمی‌توانستند سوار شوند. چیدن حدود صد نفر داخل اتوبوس ۳۸-۴۰ نفره آن زمان خودش هنر بود... وقتی این مسافرها به گاراژ قزوین می‌رسیدند نمایندگان تجار کتیرا در گاراژ حاضر بودند. پول کرایه اتوبوس‌ها و پول مساعده‌ای که از گاراژ یزد گرفته بودند را فوری می‌دادند.» ص ۴۴۹

اتوبوس‌های گاراژ یزد شباهت عظیمی به ماشین‌های افغانی‌کش داشتند. ماشین‌های افغانی‌کش نیروی کار افغانستانی (از کودک ۸ ساله تا مرد ۶۰ ساله) را سوار وانت و پژو می‌کنند. در هر وانت ۵۰ نفر و در هر پژو تا حتا ۱۸ نفر. اضافه ظرفیت سوار کردن نیروی انسانی سابقه‌ای طولانی در این مملکت داشته. افغانی‌کشی پدیده‌ای خاص مهاجرت افغانستانی‌ها نیست. از قبل هم در ایران روال بوده. 
و داستان کودکان کتیرایی که پاپلی یزدی توی کتابش روایت می‌کند به همان تلخی داستان کودکان آشغال‌جمع‌کن افغانستانی در کوچه‌پس‌کوچه‌های تهران است، به همان تکان‌دهندگی، به همان هولناکی.
بزرگ‌ترین سوالی که در مورد کودکان کار افغانستانی توی ذهن آدم می‌آید این است که چه کار می‌شود کرد؟ (می‌گویند ۸۰ تا ۹۰ درصد کودکان کار در ایران افغانستانی هستند.)
بعضی‌ها به راه‌ حل‌های کوتاه‌مدت روی می‌آورند: به آن‌ها کمک کنیم تا نیاز به کار  کردن نداشته باشند. به‌شان پول بدهیم. به‌شان کالا بدهیم. این راه‌حل دوست‌داشتنی‌ترین راه‌حل است. چون آدمی که بدین طریق کمک می‌کند احساس خوبی بهش دست می‌دهد. احساس مهربانی می‌کند. احساس می‌کند خیلی انسان است. لبخندی که به لب آن کودک می‌نشیند هم پاداشی بزرگ است. اما... این راه حل کوتاه‌مدت است. آیا این کودک باید در کوچه‌پس‌کوچه‌های تهران باشد یا در سرزمینی که در آن به دنیا آمده؟ آیا این کمک‌ها باعث می‌شوند تا او به آغوش امن پدرومادرش برگردد؟ آیا این کمک‌ها باعث ایجاد حس عزت نفس در او می‌شود؟ مسلماً نه. این جور کمک‌ها باعث ایجاد فرهنگ گدامحوری می‌شود. آن کودک یاد می‌گیرد که خودش را تحقیر کند تا بتواند زندگی کند. هر چه قدر هم کمک کنی باز کم است. این کودک ممر درآمد است. خانواده‌اش در چنان فقری دست و پا می‌زنند که این کمک‌های یک قران دو زار به جایی نمی‌رساندشان. اگر هم پول قابل توجهی جمع شود، فقر فرهنگی و اقتصادی این جور خانواده‌ها آن‌قدر بالا است که پول را به باد هوا می‌دهند.
یک راه حل دیگر تلاش برای آموزش این کودکان است: بپذیریم که آن‌ها کار می‌کنند و پول درمی‌آورند، ولی کاری کنیم که باسواد شوند تا از این تله‌ی فقر رها شوند. این راهکار می‌شود گفت منطقی‌ترین راه‌کار میان‌مدت موجود است. ایرادش فقط در این است که تعداد این کودکان ثابت نیست. اگر امروز ۱۰۰ کودک داریم که کمر همت به باسوادکردن‌شان بسته‌ایم، فردا ۲۰۰ نفر جدید خواهند آمد. چون می‌گویند تهران خیلی خوب است، هم کار و درآمد هست و هم امکان تحصیل و آموزش. افغانستان که از این خبرها نیست... بله. ما تا ۳۰۰ نفر را هم می‌توانیم آموزش بدهیم. اما ۴۰۰ نفر و ۵۰۰ نفر چه؟ اصلا مگر فقط آموزش است؟ مگر همه‌ی این‌هایی که به صورت موجی دارند می‌آیند به فکر تحصیل می‌افتند؟ تعدادشان آن قدر سر چهارراه‌ها زیاد می‌شود که همه به غلط کردن می‌افتند.
همه‌شان را بگیریم و اخراج کنیم تا برگردند به افغانستان؟ چهل سال است که پلیس و وزارت کشور و مسئولان این آرزو را دارند و بارها و بارها این کار را کرده‌اند و نشده. محال است. کتیرایی‌ها از زور گرسنگی بود که به کتیراگیری می‌رفتند... داستان و انگیزه‌ها جدی‌تر از این حرف‌ها هستند که بخواهی با توپ و تشر صورت‌مسئله را پاک کنی. 
بعضی مسئولین میان‌رده‌ی دلسوز هم برمی‌گردند می‌گویند ما نگران لگدمال شدن انسانیت در کوچه‌پس‌کوچه‌های تهران هستیم و این‌ها همه‌اش تقصیر پیمانکارهای زباله است. باید قوانینی تصویب کنیم که اگر این پیمانکارها از کودکان بهره‌کشی کردند محکوم شوند و نان‌شان آجر شود. کسی که کمی به ساختار طبقاتی جامعه‌ی ایران فکر کرده باشد همان اول کار می‌فهمد که این راه حل هم توی دیوار است: بیشتر از آن‌که نان آن پیمانکارهای کثافت آجر شود، نان همین خانواده‌های بدبخت و بیچاره آجر خواهد شد و این کودکان به جای کوچه پس کوچه‌ها در کارگاه‌ها و پسله پشت‌ها استثمار می‌شوند...
واقعا چه می‌شود کرد؟
کتیرایی‌های پاپلی یزدی را که می‌خواندم دقیقا داشت مسئله‌ای با همین پیچیدگی در دهه‌ی ۴۰ را روایت می‌کرد، البته که با کلامی قصه‌وار و جادویی و خواندنی و روایتی بسیار تراژیک از قهرمانان زندگی‌اش. اما سال‌هاست که دیگر اهالی بافق یزد کودکان خردسال خودشان را برای کتیراگیری به کردستان نمی‌فرستند و سال‌هاست که کودکان بافقی تا حد مرگ بهره‌کشی نمی‌شوند. چه اتفاقی افتاد دقیقا؟ در کردستان برنامه‌ای اجرا شد؟ تجار قزوینی بی‌خیال کودکان کار شدند؟ نه. اصلا و ابدا.
فقط در شهر بافق (مبدأ کتیرایی‌ها و کودکان کتیرایی) اتفاقاتی به وقوع پیوست: معدن سنگ آهنگ کشف شد. بافق صنعتی شد. در بافق شغل ایجاد شد. درآمد بالا رفت. سطح رفاه بالا رفت. مردان بافقی مشغول به کار شدند و آن‌قدر درآمدشان زیاد شد که دیگر نیازی به بهره‌کشی از کودکان نبود... پدیده‌ی کودکان کتیرایی جمع شد. من فکر می‌کنم قصه‌ی کودکان کارگر افغانستانی در ایران هم همین است. هر کاری بکنیم باز هم انسانیت لگدمال می‌شود. هر کاری کنیم باز هم ماشین سرمایه‌داری آدم‌های ضعیف را له و لورده می‌کند... باید افغانستان آباد شود. باید افغانستان امن شود. قصه‌ی پردرد کودکان کارگر افغانستانی راه‌حلی در کیلومترها دورتر دارد و نکته‌ی لعنتی ماجرا این است که افغانستان «زمین زهری» است...
این‌ها پیش‌زمینه‌های فکری من برای دیدن فیلم‌های «شازده حمام» و «گود» هستند. آمدم از سایت هاشور نگاه کنم. می‌گفت که باید ۳۵۰ هزار تومان بلیط کل فیلم‌های جشنواره را بخری. زورم آمد. بی‌خیال شدم!
 

بی‌تردید شدن

کتاب را چند سال پیش خریده بودم. یادم نمی‌آید کی. قیمتش با جلد گالینگور و ۶۳۰ صفحه کاغذ سفید سنگین ۲۸ هزار تومان بود. کتاب را که تورق می‌کنی یک سری نشانه‌های یزدی بودن را در همان نگاه اول می‌فهمی: حاشیه‌های سفید کتاب حداقل ممکن است. فاصله‌ی خط‌ها حداقل ممکن است. دیالوگ‌های گفتم گفت پشت‌سر هم ردیف شده‌اند. این‌طوری نیست که مثل بعضی کتاب‌ها یک خطش «گفتم: چه؟» و خط بعدش «گفت: به تو چه.» و خط سوم «گفتم: چی به من چه؟» و خط چهارم پاسخش باشد. همه‌ی این گفتم گفت‌ها پشت سر هم در یک خط ردیف شده‌اند. و همه‌ی این‌ها بوی صرفه‌جویی در مصرف کاغذ می‌دهند.

چند بار خواندنش را شروع کرده بودم. اما نمی‌دانم چه شده بود که نتوانسته بودم ادامه بدهم. این بار که «شازده حمام» را دست گرفتم دیدم ۳۰-۴۰ صفحه‌ی اول را حداقل دو بار شروع کرده‌ام و ادامه نداده‌ام. حالا که جلد دوم را هم تمام کرده‌ام با جرئت می‌گویم که یک شاهکار به تمام معنا است: خاطرات محمدحسین پاپلی یزدی، استاد جغرافیای دانشگاه‌های ایران از خاطرات دوران کودکی و نوجوانی‌اش در حوالی‌ سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۴۶ در شهر یزد یک شاهکار ادبی است. این که من در مواجهه با این شاهکار از همان اول در آغوش نکشیدمش برایم عجیب است. شاید همیشه همین‌طور است. اول مزه مزه می‌کنی. می‌روی. برمی‌گردی. و یکهو می‌بینی که غرق شده‌ای.
شازده حمام یک جور زندگی‌نامه است. هم زندگی‌نامه‌ی خود پاپلی یزدی است و مسیرهایی که رفته و هم حکایت زندگی خیلی از آدم‌هایی که توی زندگی‌اش دیده. آدم‌هایی که در یک سری بزنگاه‌ها یک سری تصمیم‌ها گرفته‌اند و به سرانجام‌های مختلفی دچار شده‌اند. این که ببینی بعضی تصمیم‌های کوچک در دراز مدت چه اعوجاج‌هایی در مسیر زندگی آدم‌ها ایجاد می‌کند همیشه جذاب است. این‌که ببینی بعضی تصمیم نگرفتن‌ها در درازمدت چه بلایی سر آدم‌ها می‌آورد به تو امکان مقایسه می‌دهد. بیدارت می‌کند...
شازده حمام یک جور تاریخ اجتماعی ایران است. دوره‌ی تبدیل یک آدم سنتی ۳۰۰۰ ساله به یک آدم مدرن. برخوردهای مردم عادی کوچه و بازار با تکنولوژی. برخوردهای مردم عادی با وقایع سیاسی اقتصادی بزرگ عصر خودشان. حوادثی که خودشان در ایجادش سهمی نداشته‌اند، اما زندگی‌شان به شدت تحت تأثیرش قرار گرفته. تبدیل شهر به شدت سنتی یزد به یک شهر مدرن. حاشیه‌ها و آدم‌های حاشیه‌ای. توصیف بعضی رفتارها که تکرارش را تا ۵۰ سال بعد هم می‌بینی...
صفحات و ماجراهایی از زندگی پاپلی یزدی بود که من را واقعاً میخکوب کرد. حس می‌کنم یک سری تصویرسازی‌ها و روایت‌های بی‌غل و غش پاپلی یزدی در این کتاب تا پایان عمر همراهم باشد. داستان نذری صغری خانم و همکاری شیعه‌ها و سنی‌ها و یهودی‌ها و زرتشتی‌های شهر یزد برای ادای سوگند یک زن فقیر و آن همزیستی مسالمت‌آمیز رویایی و روایت‌های پاپلی از سفر یک پسر ۱۵ ساله از یزد به سردشت و ماجراهای کتیراگیری و مرتضایی که برای گرفتن یک پروانه از بلندای یک دره در کوهستان‌های کردستان عراق سقوط کرد و بدنش خوراک شغال‌ها شد و حوادث بعدی و قبلی‌اش و آن زن‌ها و دخترهای کرد و چه قدر روایت پاپلی در آن صفحات دردناک و عجیب و تکان‌دهنده و خود زندگی بود. 
ساده، خوشخوان، تکان‌دهنده. 
آن قدر شازده حمام را دوست داشتم که رفتم جلد سه و چهارش را هم یک‌جا با همه‌ی گرانی‌اش خریدم. هیچ تردیدی هم نکردم. خیلی وقت بود که برای خریدن یک کتاب این‌گونه بی‌تردید نشده بودم!