آقای سندل بیا یک سال ایران زندگی کن!

این چند وقت فقط یک کتاب خواندم. کتاب عدالت مایکل سندل را. خیلی آرام و آهسته و جرعه جرعه خواندمش. کتاب مجموعه‌ درس‌گفتارهای فلسفه‌ی سیاسی مایکل سندل در دانشگاه هاروارد است. درسی که سندل با عنوان «عدالت» سال‌هاست آن‌ را در هاروارد ارائه می‌دهد. وارد صفحه‌ی شخصی مایکل سندل هم که بشوی تصاویر و ویدئوهای زیادی از کلاس‌های پرمخاطبش را می‌بینی. البته که برای کتاب شدن تغییراتی به آن داده است. عدالت هم مثل کتاب قبلی که از مایکل سندل خوانده بودم پر بود از مثال و قصه و نمونه و مصداق. همین بود که خواندنش را جذاب می‌کرد. 

سندل همان صفحات اولیه‌ی کتاب ثابت می‌کند که اندیشیدن به عدالت خواه ناخواه ما را وادار به اندیشیدن به بهترین شیوه‌ی زندگی می‌کند. 

«موقعی که می‌پرسیم آیا عدالت در جامعه‌ای برقرار است در واقع می‌پرسیم چیزهایی که برای‌شان ارزش قائلیم – درآمد و دارایی، حقوق و وظایف، اختیارات و فرصت‌ها، مقام‌ها و افتخارات- در آن جامعه‌ چطور توزیع می‌شوند. جامعه‌ی عادل این چیزها را درست توزیع می‌کند، یعنی به هر کس به اندازه‌ی شایستگی‌اش می‌دهد. مسئله وقتی مشکل می‌شود که می‌پرسیم کی شایسته‌ی چیست و چرا.»

از همان اول هم خیلی مختصر و مفید می‌گوید که در مورد عدالت سه دیدگاه مختلف وجود دارد: دیدگاه رفاه‌محور- دیدگاه آزادی‌محور و دیدگاه فضیلت‌محور. 

فصل‌های کتاب صندل در حقیقت شرح و بسط هر کدام از این دیدگاه‌ها و مصداق و مثال‌هایی در مورد اجرای هر کدام‌ از این دیدگاه‌هاست. بنتم، استوارت میل، کانت، جان رالز و ارسطو فیلسوفانی هستند که مایکل سندل برای توضیح هر کدام از دیدگاه‌ها در مورد عدالت در جامعه آن‌ها را زیر ذره‌بین می‌برد. 

از آن کتاب‌ها بود که راحت می‌توانی توی زندگی روزمره‌ات برای هر کدام از حرف‌هایش مصداق بیابی و بهت چهارچوب فکری می‌دهد. 

مایکل سندل تخصص غریبی در به چالش کشیدن بازار آزاد و کسانی دارد که آزادی انسان را مقدم بر هر اصل دیگری می‌دانند. توی کتابش از سودگراها شروع می‌کند. از بنتم و استوارت میل و این نظریه که کار درست کاری است که بیشترین سود را به بیشترین افراد برساند. سود چیست؟ هر چیزی که موجب خوشایند آدمی‌ست. سندل هم اصول فلسفی این تلقی از عدالت را به چالش می‌کشد و هم قصه‌ها و فاجعه‌هایی را روایت می‌کند که نتیجه‌ی همچه نگرشی به خواهد بود. بعد از آن سراغ کانت و جان رالز می‌رود. فیلسوف‌هایی که آزادی انسان را مقدم بر هر ویژگی او می‌دانند و عدالت را در سایه‌ی آزادی معنا می‌کنند. هر چه‌قدر که فصل جان رالز معلق و کوتاه و مبهم بود فصل کانت را سندل خوب نوشته بود. جا انداختن معنای مورد نظر کانت از آزادی فوق‌العاده بود.

اما سندل نظریه‌ی اختیارگرایی و ارجحیت آزادی انسان بر همه‌ی اصول دیگر در امور زندگی را هم قبول ندارد. تعریف می‌کند که لیبرال‌ها و مدافعین آزادی فقط دو دسته تعهد برای او قائل می‌شوند. وظایف طبیعی که همه شمول‌اند مثل حفظ حرمت انسان، وظیفه‌ی ترحم به انسان، رفتار عادلانه با انسان و وظایف و تعهدات اختیاری که خودمان داوطلبانه می‌پذیریم و از توافق نتیجه می‌شوند. 

یک ایراد خیلی خوبی که می‌گیرد این است که ما در بستر قصه‌ها زندگی می‌کنیم. خیلی خوب توضیح می‌دهد که آزاد بودن انسان و متعهد بودن او فقط در قبال تعهدهایی که خودش می‌پذیرد بی‌معناست. چون ما در بستر قصه‌ها و روایت‌ها به دنیا می‌آییم و این قصه‌ها و روایت‌ها را ادامه می‌دهیم. اصلاً زیست ما در بستر قصه‌ها و روایت‌ها فراتر از آزادی ماست، در عین حال که شامل آزادی ما هم هست.

از دید کانت و رالز حق بر خیر مقدم است. اصول عدالتی که وظایف و حقوق ما را تعریف می‌کنند باید نسبت به فهم‌های مختلف از زندگی خوب بی‌طرف باشند. کانت می‌گوید برای رسیدن به قانون اخلاقی ما باید خودمان را از علایق و اهداف احتمالی‌مان جدا کنیم. رالز معتقد است که در تفکر راجع‌به عدالت، ما باید نیات، تعلقات و تصورات خاص خودمان از خیر و خوبی را کنار بگذاریم. ص ۲۴۲

خب. بله بازار آزاد هم برخلاف شعارهایش حرمت انسان را نگه نمی‌دارد. بازار آزاد هم به درد عمه‌اش می‌خورد.
سندل نه سودگراها را قبول دارد و نه اختیارگراها. او ارسطو را قبول دارد. 

«ولی ارسطو جور دیگری درباره‌ی عدالت فکر می‌کند. او معتقد نیست که اصول عدالت می‌توانند و باید نسبت به مفهوم زندگی خوب بی‌طرف باشند. برعکس اعتقاد دارد یکی از اهداف قانون اساسی عادلانه این است که شهروندان خوب بسازد و منش‌های خوب بپرورد....»

نکته این‌جاست که ته حرف و پیشنهاد مایکل سندل هم به جای خاصی نمی‌رساند ما را. خودش هم ایراد نظریه‌ی مطلوب خودش را می‌گوید:

«یکی از علل مخالفت کانت و رالز با عدالت ارسطو این است که فکر می‌کنند جایی برای آزادی باقی نمی‌گذارد. قانونی که بکوشد منش‌های خوب بپرورد یا بر درک خاصی از زندگی خوب صحه بگذارد این خطر را به وجود می‌آورد که ارزش‌های کسانی را به کسان دیگر تحمیل کند.» ص ۲۴۱

در ده صفحه‌ی آخر کتاب مایکل سندل می‌کوشد که با دفاع همه‌جانبه از دیدگاه ارسطویی به عدالت چهارچوبی پیشنهاد بدهد که آزادی انسان زیر سوال نرود. اما وقتی چهارچوب پیشنهادی‌اش را می‌خوانی بیشتر یاد فوکو می‌افتی. در آخر کتاب پیشنهاد سندل ساختن جامعه‌ای است که بتوانیم در آن با هم آن‌قدر گفت‌وگو کنیم که فضیلت‌های اساسی را تعیین کنیم و بر اساس آن فضیلت‌ها قوانین را بچینیم. انگار چشمانش را بر روی بازی‌های قدرت می‌بندد. این که کدام گروه و چگونه بر سایر گروه‌ها چیره می‌شود همه چیز را تغییر می‌دهد. خودش هم اشاره می‌کند که خطر بنیادگراها وجود دارد. اما خیلی ساده‌دلانه می‌گوید که باید گفت‌وگو کنیم.

آره. کتاب عدالت را که می‌خوانی از سودگراها و کانت و رالز نومید می‌شوی. جهان مزخرف امروز حاصل نظریات آن‌هاست. اما مایکل سندل و نظریات ارسطویی هم ره به جایی نمی‌برند. حداقل ماهایی که توی ایرانیم قشنگ می‌دانیم که راه‌کارهای مایکل سندل هم ره به جایی نمی‌برند. خودمان یک انقلاب تجربه کرده‌ایم که کاملاً مطابق رویاهای مایکل سندل است. 

کتاب عدالت مایکل سندل کتاب شیرینی است. حداقل برای فهم دوراهی‌های اخلاقی زندگی چهارچوب خیلی روشنی ارائه می‌کند. اما ته تهش به این بیت حافظ می‌رسی:

آدمی در عالم خاکی نمی‌آید به دست
عالمی دیگر بباید ساخت و از نو آدمی

با اخلاق چه کنیم؟!

اکسدوس را قبل از جشنواره‌ی سینما حقیقت دیده بودم. در یک اکران تقریباً خصوصی در دانشگاه علامه طباطبایی. داغ داغ بود. تازه از تدوین درآمده بود. دانشگاه علامه طباطبایی اسپانسر فیلم بود. به همین خاطر در اولین قدم بهمن کیارستمی فیلم را برای اساتید آن جا به نمایش درآورده بود. به من هم گفته بود که بیا. من را به عنوان یک فعال حوزه‌ی مهاجران در ایران یادش بود.

رفتم. محل پخش فیلم سالن دفاع پایان نامه‌های دانشکده ارتباطات علامه بود.  فیلم را از تلویزیون 40 اینچ توی اتاق دیدیم. وسط فیلم سیستم صوتی اتاق دچار مشکل شده بود و فیلم بی صدا. دیدن بهمن کیارستمی نگران که داشت از مشکل به وجود آمده عصبانی می‌شد و این طرف آن طرف می‌رفت تا هر چه زودتر مشکل را رفع کند من را یاد این حقیقت انداخت که فیلم‌ها، داستان‌ها، کتاب‌ها و... برای خالقشان حکم بچه را دارد. دوستش دارند. برای بالندگی‌اش از خودشان می‌گذرند. دوست ندارند خط روی پوست بچه‌شان بیفتد. همان روز از فیلم کلی خوشم آمده بود. همین جور نگاه می‌کردم و تند تند توی موبایلم داستان‌ها را می‌نوشتم که یک وقت یادم نرود. 

کیارستمی دوربینش را کاشته بود توی اتاقک اردوگاه امام رضای جاده خاوران: نقطه‌ی آخر حضور مهاجران بدون مدرک در ایران؛ مهاجران بدون مدرکی که می‌خواستند برگردند افغانستان یا دستگیر شده بودند و باید دیپورت می‌شدند به افغانستان. تک تک می‌آمدند و انگشت نگاری و ثبت مشخصات می‌شدند برای بازگشت. متصدی ثبت اطلاعات هم چند تا سؤال ازشان می‌پرسید و والسلام. اکسدوس حاصل همین سؤال و جواب‌های کوتاه در اردوگاه بود. در فیلم 78 دقیقه‌ای اکسدوس بیش از 60 نفر از مهاجران سؤال و جواب می‌شدند و هر کدام شان داستانی داشتند و قصه‌ای و روایتی. روایتی که در فیلم 2 دقیقه‌ای بود، ولی در واقع یک زندگی بود.

آهنگ فیلم که باعث شده بود اسم فیلم اکسدوس بشود هم برایم جالب بود. آن روز توی سالن دفاع سرچ زده بودم. گوگل برایم اول اکسدوس به معنای پرده‌ی فرود در تراژدی‌های یونانی را آورد. بعد خود کیارستمی گفت که اکسدوس نام کتاب دوم تورات است: جایی که قوم بنی اسرائیل از بردگی در مصر به تنگ آمدند و مهاجرتی بزرگ از مصر به صحرای سینا را شروع کردند. بعد که یک متن در ستایش فیلم نوشتم از همین‌ها استفاده کردم.

حدس می‌زدم که توی جشنواره‌ی سینما حقیقت هم این فیلم جایزه بگیرد. نرفتم جشنواره. تجربه‌های چند سال گذشته به من می‌گفت که فیلم‌های خوب آن قدر شلوغ می‌شوند که نمی‌شود با طیب خاطر به تماشایشان نشست. اکسدوس را که دیده بودم. بی خیال بقیه فیلم‌ها شدم. ولی پیگیر بودم. اکسدوس جزء پرتماشاگرترین فیلم‌های جشنواره شده بود. از آن طرف نقد و تحلیل‌های فراوانی هم در موردش نوشتند. خیلی‌ها یاد مشق شب عباس کیارستمی افتاده بودند. خود بهمن کیارستمی هم گفت که این فیلم ادای دینی به مشق شب بوده. مثل نمایشگاه عکس فتوریاحی در مورد اکسدوس هم هوشمندی بهمن کیارستمی تحسین خیلی‌ها را برانگیخته بود. از آن طرف کارگردان‌ها و اهالی فرهنگ افغانستانی و مهاجران حاضر در ایران اصلاً از فیلم راضی نبودند.

سامره رضایی بازیگر افغانستانی در یک نوشته‌ی مفصل به فیلم پرداخته و جمع بندی کرده بود که ما افغانستانی‌ها باز هم تحقیر شدیم... غلامرضا جعفری که کارگردان افغانستانی با استعدادی است و در ایران بزرگ شده و فیلم می‌سازد هم به فیلم بهمن کیارستمی توپیده بود.

به نظرم نقدهای افغانستانی‌ها به این فیلم وارد نبود. این که چرا این فیلم فقط طبقه‌ی فرودست افغان‌ها را به عنوان مهاجر نشان داده به خاطر این است که اردوگاه امام رضا مختص مهاجران بدون مدرک است. معمولاً در بین مهاجران بدون مدرک مهاجر تحصیل کرده و طبقه بالا کمتر یافت می‌شود خب. این که این فیلم گاه گداری طنز دارد به خاطر مسخره کردن نیست. فیلم به هیچ وجه داوری نمی‌کند. اکسدوس یک روایتگر بی طرف تمام عیار است.

بهمن کیارستمی جایزه‌ی بهترین کارگردانی بخش بین الملل جشنواره‌ی سینما حقیقت را با اکسدوس به دست آورد. اما در مورد اکسدوس یک مسئله‌ای وجود دارد که واقعاً نمی‌دانم چه بگویم. این مسئله در همان اکران خصوصی دانشگاه علامه طباطبایی هم مطرح شد. در نقد خانم سامره رضایی هم به نظرم تنها ایراد وارد به فیلم همین مسئله بود: اخلاق رسانه.

بیش از هر مسئله‌ای به نظرم باید برای خود بهمن کیارستمی این یک سؤال عجیب باشد: آیا به اکران گذاشتن اکسدوس کاری اخلاقی است؟ نه... فیلم هیچ صحنه‌ی خاصی ندارد. جنسیت به شکل غیراخلاقی آن مطرح نیست. اتفاقاً یکی از به یادماندنی‌ترین صحنه‌های فیلم برای من همان صحنه‌ای است که زن و شوهری افغانستانی می‌خواهند برگردند به افغانستان؛ خانم ماجرا مدرک اقامت قانونی در ایران دارد. مدرکی که برای افغانستانی و مهاجر جماعت خیلی ارزش دارد. اما شوهرش این مدرک را ندارد. متصدی تشخیص هویت اردوگاه می‌پرسد که خانم، شما می‌توانید در ایران بمانید. چون مدرک دارید. آیا با داشتن مدرک باز هم می‌خواهید برگردید افغانستان؟ خانمه حتی لحظه‌ای درنگ نمی‌کند و سریع می‌گوید شوهرم از هر چیز مهم‌تر است برای من... لبخند پیروزمندانه‌ی شوهرش قابی بود از خوشبخت‌ترین آدم روی زمین.

مسئله‌ی اخلاقی فیلم اکسدوس این است که بعضی از کسانی که ماجراها و گفته‌هایشان را به تماشا می‌نشینیم خبر ندارند که قرار است از آن‌ها یک فیلم مستند بلند خیلی خفن ساخته شود. در بعضی صحنه‌ها معلوم است که سوژه از حضور دوربین خبر دارد. اما در بعضی صحنه‌ها سوژه از وجود دوربین فیلمبرداری بی خبر است و فکر می‌کند که دوربین‌های جلو و پشت سرش همان دوربین‌های ثبت چهره و تشخیص هویت‌اند. راستش نمی‌دانم خودم بودم چه کار می‌کردم. خودم را جای بهمن کیارستمی که می‌گذارم می‌بینم در آن صحنه‌ها سوژه‌ی فیلم کسی است که قدرت تشخیص بالایی ندارد. اگر به او بگویی که فیلم دارد گرفته می‌شود باز هم نمی‌تواند تشخیص بدهد که باید اجازه بدهد یا ندهد. اصلاً برایش مهم نیست. ولی باز مسئله‌ی اخلاق و کرامت انسانی مطرح است. حتی اگر طرفت نفهمد که چی به چی است تو این حق را داری که از او استفاده کنی؟

از طرف دیگر کلیت فیلم است. بهمن کیارستمی به محیطی وارد شده و از سوژه‌ای فیلم ساخته که یکی از ممنوع‌ترین مکان‌ها برای اکثر مستندسازان و فیلم سازان است. جایی که در اختیار وزارت کشور است. این که این اجازه به بهمن کیارستمی داده شده تا این فیلم را بسازد یک فرصت برای همگان است. برای مایی که داریم فیلم را می‌بینیم هم یک فرصت است. اگر قرار بر رعایت اخلاق برای تک تک سوژه‌های فیلم بود، به احتمال زیاد ما از دیدن این فیلم و داستان یک اردوگاه خروج مهاجران بدون مدرک در ایران محروم می‌شدیم. آگاهی ما از داستان‌های خروج مهاجران افزایش پیدا نمی‌کرد. بسته ماندن درهای اردوگاه بازگشت امام رضا (ع) به روی ذهن‌های ما غیراخلاقی نیست؟

نمی‌دانم راستش. بهمن کیارستمی مسئله را این جوری پیش خودش حل کرده که من می‌خواهم این فیلم را فقط در اکران‌های دانشگاهی در ایران به نمایش بگذارم؛ ولی برای من باز مسئله پابرجا و حل نشده است: اکسدوس یک فیلم غیراخلاقی نیست؟!